Osmanlı İlmiyye Tarîkinde İstihdam ve Hareket:Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri üzerine bir tahlil denemesi (XVI. Yüzyıl)

Abstract

XVI. yüzyılda Osmanlı ilmiyye zümresinin konu edildiği bu çalışmada amaç, ilmiyye zümresine girişi, zümrenin devlet kadrolarında istihdam biçimini, ulemânın mansıblar arasındaki hareketliliğini ve mekândaki yer değiştirmelerini belirlemektir. Bunun için ilmiyye zümresine dair önemli kaynak durumunda olan kadıasker ruznâmçe defterleri ana veri tabanı olarak seçilmiştir. Araştırma dönemi olarak da ilmiyye bürokrasisinin klasik özelliklerinin tespitini yapmak üzere XVI. yüzyıl belirlenmiş, bu yüzyıla ait sadece Rumeli Kadıaskerliğine ait defterlerin bulunması dolayısıyla da istihdam ve hareket konusu Rumeli örneğinde incelenmiştir. Mülâzemet sistemine ait bürokratik kayıt görevinin Rumeli kadıaskerleri tarafından yürütülmesi sonucu ise mülâzım ruznâmçeleri silkin tümüne dair veriler sunmuştur.Araştırma üç bölümden oluşmaktadır. Bu bölümlere geçilmeden önce giriş bölümünde, kadıasker ruznâmçelerinin bürokratik ortamda ortaya çıkışı, üretim süreçleri ve özellikleri irdelenmiştir. Birinci bölümde mülâzım ruznâmçeleri verileri esas alınarak mülâzemet sisteminin ortaya çıkışı ve nedenleri, sistemin klasik karakterini kazanması, XVI. yüzyılın ikinci yarısındaki özellikleri ve işleyişi konu edilmiştir. İkinci ve üçüncü bölüm ise hareket ruznâmçeleri verilerine dayalı olarak kaleme alınmıştır. İlmiyye zümresinin silke girdikten sonraki istihdam süreçleri ve bu sürecin özellikleri ikinci bölümün konusudur. Bu bağlamda zümrenin tabi tutulduğu rotasyon sistemi, mansıba atanma ve mansıbtan ayrılma süreçleri incelenmiştir. Üçüncü bölümde ise silkteki hareket konusu ele alınarak, zümrenin mansıbta, mekânda ve grup içindeki hareket biçimleri ve esasları araştırılmıştır.Bu araştırmalar sonucunda, XVI. yüzyılda ilmiyye tarîkinde önemli bir kurumsallaşma ve bürokratikleşme tespit edilmiştir. Bu faaliyetler ile silk klasik karakterine büründürülmüş, kayırmacı ilişkilerden arındırılmaya çalışılmış, diğer silklere nazaran homojen ve kapalı bir hüviyet kazanmış ve istihdam edilen ulemâ yürüttüğü tedrîs, kazâ ve iftâ hizmetleri ile toplumun ve devletin en önemli bürokratik unsurları arasında yerini almıştır.

The study undertakes the subject of the Ottoman Learned Class (İlmiyye) in the 16th century and the purpose is to determine matters as how one enters into the learned class, the manner of employment within state offices of the class, the transactions between state offices of the ulemâ and rearrangements within the work place. As a result the ruznâmçe?s of kadiaskers, a significant source concerning the class, were chosen as primary database. The era to study is determined to be the 16th century in order to establish the classic characteristic of the learned bureaucracy and the issues of employment and transaction was considered under the example of Rumelia as there was only the defter?s of the Kadiaskers of Rumelia pertaining to the period in question. And since the Kadiaskers of Rumelia assumed on the bureaucratic duty of documentation in the mülâzemet system, the paper constitutes all data on the profession from the mülâzım ruznâmçe?s.The article consists of three sections; however, before tackling on the subject, the prologue examines the introduction of ruznâmçe?s into bureaucracy, the process of production and their characteristics in general. Based on the data attained from mülâzım ruznâmçe?s, chapter one relays the emergence of the mülâzemet system and the reasons behind it, how it acquired a classic characteristic as well as its features and function in the second half of the 16th century. Chapter two and three, on the other hand, are based on data obtained from ruznâmçe?s on the matter of transactions. Thus chapter two involves the process of employment and its characteristics after entering the profession of the learned class. Furthermore, the rotation system of the class, the question of appointment in the profession and the process of leaving employment are studied in this context. Undertaking the transactions that transpire with the profession, the principles and conducts of the class within the profession, place of work and the group itself are considered in chapter three.As a result of the study, a substantial degree of institutionalization and bureaucratization was witnessed within the learned profession in the 16th century. Hence, as a result of all these actions: the profession took its classical form; attempts were made to put an end to favoritism; it had obtained a homogeneous and secluded identity when compared with other lines of work; and the ulemâ employed took their place amongst the most important bureaucratic components of society and the state with the tedrîs, kazâ and iftâ duties they had provided.