Kafkas müslümanlarının bağımsızlık mücadelesinde Kafkas İslam ordusunun rolü

Abstract

Kafkas Müslümanlarının yirminci yüzyılda başlayan siyasi mücadelelerinin hukuki dayanağı Osmanlı Devleti ile imzaladıkları antlaşma metinleri olmuştur. Bu metinlere dayanarak bölgede oluşturulan Kafkas İslam Ordusu'nun da devreye girmesiyle bağımsızlıkları ve özgürlükleri uğruna yaptıkları mücadele siyasi ve askeri anlamda farklı bir sürece girmiştir. Kafkas Türkleri, üzerinden yüzyıllar geçse de Kafkas İslam Ordusu'nun bölgedeki önemli etkisini hiçbir zaman unutmamıştır. Türkiye'de Kafkas İslam Ordusu konusunda yapılan çalışmaların azlığı sebebiyle, Kafkasya bölgesinin tarihine, stratejik açıdan önemine, Rusya ile olan ilişkilerine, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kafkas siyasetine, Kafkas İslam Ordusu'nun oluşumuna ve ardından gerçekleştirilen Kafkas harekâtına, Osmanlı İmparatorluğu'nun Birinci Dünya Savaşı sonunda yenilmesi ile imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşması hükmünce Kafkasya'yı boşaltmasına ve akabinde Bolşeviklerin Kafkasya'yı istilası hakkında bilgi vermek ve bu alanda daha sonra yapılacak araştırmalara kaynak niteliği taşıması maksadıyla bu çalışma kaleme alınmıştır. Çalışma hazırlanırken, temel kaynaklar olarak gösterilen Akdes Nimet Kurat'ın `Türkiye ve Rusya - XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk - Rus İlişkileri (1798-1919)`, Halil Bal'ın `Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu` ve Mustafa Görüryılmaz'ın `Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler - 1918` isimli kitapları kullanılmıştır. Ayrıca kronolojik bir sisteme göre oluşturulan konu ile ilgili pek çok çalışmaya sahip araştırmacıların bu konuda yaptıkları çalışmaların gün yüzüne çıkarıldığı `Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin Oluşumu` isimli eser de bu çalışmada değerlendirilmiştir. Kafkas İslam Ordusu hakkında yazılan birkaç tez olarak, Nasır Yüceer'in `Birinci Dünya Savaşı'nda Kafkas İslam Ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı` başlıklı yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İsmail Özer'in `Nuri Paşa (Killigil), Hayatı, Askeri ve Siyasi Faaliyetleri` başlıklı yayınlanmamış yüksek lisans tezi ve Nejdet Karaköse'nin `Askeri, Siyasi ve Silah Sanayicisi Kişiliği İle Nuri Paşa (Killigil)` başlıklı yayınlanmamış doktora tezi de kullanılmıştır. Bunların yanında konu ile ilgili yazılan Rusça, Azerbaycan Türkçesi ve İngilizce makaleler çevrilip yararlanılmış, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı'ndan çalışmaya katkısı olan arşiv belgeleri ve konu ile ilgili raporlar olmak üzere ulaşılan tüm kaynaklar objektif bir şekilde analiz edilerek çalışmada değerlendirilmiştir.

The legal basis of the political struggle of Caucasian Muslims in the twentieth century was the treaty texts they signed with the Ottoman Empire. With the establishment of Caucasian Islamic Army in the region based on these texts, the struggle for their independence and freedom entered into a different political and military process. The Caucasian Turks have never forgotten the important influence of the Caucasian Islamic Army in the region, even after centuries. This study was put down on paper due to the scarcity of studies on the history of the Caucasian Islamic Army in Turkey to provide information on the history of the Caucasus region, its strategic importance, its relations with Russia, Ottoman Empire's Caucasian politics, the establishment of Caucasian Islamic Army and the subsequent Caucasus campaign, Ottoman Empire's evacuation of Caucasus by virtue of the Mondros Armistice Agreement as a consequence of Ottoman's defeat in the World War I and the invasion of Caucasus by Bolsheviks immediately afterwards and to be a source for future researches in this field. In the preparation of the study, the books of Akdes Nimet Kurat titled `Türkiye ve Rusya - XVIII. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşına Kadar Türk - Rus İlişkileri (Turkey and Russia - Turkish-Russian Relations from the End of the XVIII. Century to the War of Independence) (1798-1919)`, of Halil Bal titled `Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu (The Struggle for the Establishment of the Republic of Azerbaijan and the Caucasian Islamic Army)` and of Mustafa Görüryılmaz titled `Türk Kafkas İslam Ordusu ve Ermeniler (Turkish Caucasian Islamic Army and Armenians) - 1918`, which are shown as the main sources, were used. In addition, the work titled `Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin Oluşumu (The Formation of the Caucasian Islamic Army and the People's Republic of Azerbaijan)` in which the studies carried out by the researchers who have many studies on the subject created according to a chronological system were unearthed was considered in this study. As a few theses written about the Caucasian Islamic Army, Nasır Yüceer's unpublished master's thesis titled `Birinci Dünya Savaşı'nda Kafkas İslam Ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı (Operation of Azerbaijan and Dagestan of Caucasian Islamic Army in World War I)`, İsmail Özer's unpublished master's thesis titled `Nuri Paşa (Killigil), Hayatı, Askeri ve Siyasi Faaliyetleri (Nuri Pasha (Killigil), His Life, Military and Political Activities)` and Nejdet Karaköse's unpublished doctoral thesis titled `Askeri, Siyasi ve Silah Sanayicisi Kişiliği İle Nuri Paşa (Killigil) (Nuri Paşa (Killigil) with his Military, Political and Arms Industrialist Personality)` were also used. In addition to these, Russian, Azerbaijani Turkish and English articles were translated and utilized, all sources obtained from the Presidency of State Archives, including archive documents and reports on the subject, were analyzed objectively and evaluated in the study.