Cumhuriyet döneminde halkın eğitiminde halk kütüphanelerinin yeri ve tarihi gelişimi

Abstract

79 ÖZET Halk Kütüphanesi organizasyonunun dünyadaki gelişim çizgisinin ilk olarak İngiltere'de 1850 yılında çıkarılan kütüphane yasasıyla anlam kazandığı ifade edilir. Bununla beraber Amerikan Kütüphaneciler Derneğinin demokrasi platformunda halk kütüphanelerinin düzenleyeceği kültürel etkinliklerle toplumun nabzını ellerinde tutabilecekleri şeklinde ortaya koydukları ilkeler ve Sovyetler Birliği'nde 1917 ihtilâlinden sonra kütüphane sisteminin sağlam temellere oturtulması ve hatta 2. Dünya Savaşı esnasında işgal sırasında bile bu kurumların çalışır durumda olması, halk kütüphanelerinin dünyada geçirdiği evrelerin küçük alıntıları olmakla birlikte geçirdiği zaman süresince aldıkları yol açısından bize önemli bulgular verir. Ülkemizde halk kütüphanelerinin gelişimi ise XV. yüzyıldan başla¬ yarak kurulan Vakıf kütüphaneleriyle yeni bir şekil kazanır. Çünkü hayır amacıyla kurulan bu kurumlar müderris, öğrenci ve mahalle halkının çeşitli bilgi gereksinimlerini karşılamak için yapılmış kitap ve kütüphane vakıflarıyla günümüz halk kütüphanelerinin ilk oluşumları olduğu belirtilir. Osmanlı împaratorluğu'nun zamanla zayıflamaya başlayan yönetim yapısı sosyal kurumlan da olumsuz yönde etkilemeye başlamış ve Tanzimat'ın ilanıyla birlikte, diğer konularda olduğu gibi sosyal kurumların da modernizasyonu için batılı anlamda yeni bir boyut kazandırılmak istenmiştir. Bu dönemde gerçekleştirilen en önemli gelişme Fransa'nın da80 etkisiyle 1869'da `Maarif-i Umumiye Nizamnamesi`nin yayınlanmasıdır. Maarif Nazın Saffet Paşa'nın hazırladığı bu nizamnameyle kütüphaneler Vakıfların bünyesinden sıyrılıp, devletin bünyesinde bir kurum niteliğine bürünmeye başlamıştır. 1908 yılında II. Meşrutiyef in ilanıyla beraber Türk kütüphaneciliği daha belirgin bir yapı kazanmaya başlamış ve çalışmalar daha bilinçlenmiştir. Bunun kökeninde yatan temel neden ise, 1908 yılında başlayan si¬ yasal yaşam sonrası hükümeti kuran İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kütüphane olgusunu geliştirmek istemesidir. Bu dönemde gerçekten ileriye dönük kütüphane geliştirme programı ve millî bir kütüphane oluşturmak için gerekli çalışmalar uygulanmaya başlamıştır. Cumhuriyet Dönemi'nden sonra halk kütüphanelerinin gelişimlerini irdeleyecek olursak; öncelikle Cumhuriyetten önce kurulan ve Cumhuriyet döneminde ülke çapında çalışmalarını sürdüren Türk Ocakları ve bu Ocakların kapanmasıyla beraber açılan Halkevleri Kütüphaneleri, Türk kütüphaneciliğine yeni bir boyut kazandırmıştır. Çünkü bu iki gönüllü kuruluşun temel yaklaşımı, `Halk bize ulaşamıyorsa, biz halka ulaşırız` şeklindedir. Halkı bilinçlendirmek ve aydınlatmak temel ilkeleri olmakla beraber, gerek Türk Ocaklan'nın ve gerekse Halkevleri'nin birbirinden ayrılan çok önemli özellikleri olduğu bir gerçektir. Kültür hayatına belirli bir zaman yön vermiş olan Türk Ocakları'nın kütüphanecilik alanında getirdiği yenilikler, ilk çocuk kütüphanesinin kurulması, süreli yayınların ve gör-işit materyallerinin de kütüphaneler aracılığıyla halka sunulması, bu Ocağın getirilen olmakla beraber, en81 önemli hizmeti genç nüfusu milliyetçilik çerçevesinde birleştirerek onları bilinçlendirmek ve ülke çıkarları doğrultusunda yetiştirmek isteme¬ sidir. Fakat bütün bu olumlu gelişmelere karşın CH.F/na muhalif bir siyasî güç görünümüne bürünmesi ve ırkçılık görüşünün Ocak bünyesinde önem kazanmaya başlamasıyla kendilerini fesh etmişlerdir. Türk Ocakları'nın kapanmasıyla beraber, Yüce Önder Atatürk'ün teşvikleriyie kurulan Halkevleri ve bünyelerinde bulunan kütüphaneleriyle belli birtakım eksikliklerine rağmen Cumhuriyet dönemi içerisin¬ deki halk kütüphanelerinin ilk oluşumu olduğunu rahatlıkla belirtebiliriz. Çünkü gerek kütüphane politikası ve gerekse kütüphanenin teknik çalışma sistemi açısından günümüz halk kütüphaneleriyle büyük benzerlikler göstermektedir. Halkevleri kütüphaneleri çalışmalarını şehirlerde yerine getirirken kurulan halkodaları kütüphaneleri de köylerde toplumu aydınlatmak için uğraş vermiştir. Bu bilgi merkezleri gençler ve yetişkinlere bilgi kaynaklarını sunmak suretiyle, onları gerçek kütüphanecilik hizmetlerinden yararlandırmıştır.. Diğer bir deyişle, bu dönemde parti- devlet-vatandaş üçgeninde başarılı bir çalışma oluşturulmuştur. Bakanlığa bağlı halk kütüphanelerinin geliştirilmesi ise, ilk Kütüphaneler Teşkilatı'nın oluşturulmasıyla başlar ve 1923-1930 döneminde kütüphanelerimize yasal bir dayanak sağlayan Tevhid-i Tedrisat Kanunu bunu izler. Ayrıca kütüphanelerimize yeni bir sistem bünyesinde yeni¬ den yapılanması için bu dönemde John Devvey ve Hamit Zübeyr'in raporları dikkatimizi çeker.82 Cumhuriyet Dönemi'nde kütüphanecilik alanında gelişmeler Harf Devrimiyle beraber ivme kazanmıştır. Latin harflerinin kabulüyle başlayan yayıncılık atağı kütüphanelere de yansımış ve açılan Millet Mekteplerinde okuma-yazma öğrenen kişiler kütüphanelere gitmek suretiyle okuyucu sayısının artmasına ve kütüphanelerin halkın eğitilmesi için kullanılan bir kurum olma niteliği kazandırmasına yol açmıştır. 1934 yılında devlet, kütüphanelere koleksiyon sağlamak ve herşeyden önemlisi yayıncılığın kültür hayatına katkısını resmî olarak sağlamak amacıyla Derleme Kanunu çıkarılmıştır. 1950-1960 döneminde gerçekleştirilen en önemli çalışma Millî Kütüphanenin kurulmasıdır. Cumhuriyetin kurulmasından bu yana yapılan çalışmalar sonucunda 1950 yılında kurulmasını sağlayan kanunla diğer kütüphanelerin de bir sistem etrafında toplanması ve teşkilatlanma¬ sına önayak olmuş ve böylece 1960 yılında bir kararname ile kurulan Kütüphaneler Genel Müdürlüğü ile yeni bir görünüm kazanan halk kütüphaneleri, çoğu Kütüphane-i Umumî olarak adlandırılan ve daha sonra Maarif Vekâleti'ne bağlanan kütüphaneler, 1960'dan sonra halk kütüphanesi olarak Örgütlenmişlerdir. 1980/li yıllarda görülen en önemli değişiklik şüphesiz 12 Eylül darbe- sidir. Darbenin etkisi doğal olarak halk kütüphanelerine de yansımıştır. Öncelikle sıkı bir yasaklı kitap listesi şeklinde ortaya çıkan bu değişiklik, uzun bir süre etkisini hissettirmiştir. Fakat daha sonraki yıllarda bu etki gücünü yitirmeye başlamıştır. Özellikle kültür teşkilatının Turizm Bakanlığı'ndan ayrılmasıyla Bakanlık yeni bir kimlik arayışı içine girmiştir.83 Bu arayışta da şüphesiz önkoşul halka yaklaşmak ve bunun gereği olarak da yasakların ortadan yavaş yavaş kaldırılması olmuştur. Günümüzde halk kütüphaneleri bütün olanaksızlıklarına rağmen, uygar bir toplum olmanın önkoşulu olan okur toplum olma misyonunu gerçekleştirme yolunda özveriyle çaba harcamaktadır.

84 SÜMMARY Developmental course of Public Libraries Organisation in the world started to be cared af ter the la w of libraries approved in 1850 in England. Hovvever, American Public Libraries Society asserted that public libraries couid handle the public pulsation with the cultural activities in demooa- tic platforms. After the revolution of Soviet Union in 1917, library sys- tems were based on strong principles. To the extent of that, during the se- cond world war, public libraries continued their functions. These findings are essential to show us how public libraries progressed during this pe- riod. in Turkey, starting with the establishment of Library Foundations in XVth century, public Übraries has gained a new shape and importance. The recent public libraries had been created by the consequence of charitable foundations that were established to maintain the educational needs of teachers, students and residents of the neighbourhood in the cities. Negative activation has started on the social life when the Ottoman Empire administration stnıcture had become losing its power in the course of time. Social institutions and the others were tried to be modernised in the western style after the political reformation of 1839. The most important progress was the approval and publication of the `Educational Law`, under the influence of France. This Law had been85 prepared by the Ministıy of Education Saffet Paşa then Hbraries has started to become part of the Government Constitution. in 1908, with the second constitutional regime, Turkish Hbraries started to gam stronger structure and studies on this subject became more conscious. ittihat ve Terakki Party established the cabinet after 1908 which was eager to make progress in libraries. in this period real studies for the future programmes of the National Libraries has started. If we look into the period of the Turkish Republic, first of ali there were Türk ocakları which were occured before the Republic and continued after it and than Halkevleri (Public Houses) Libraries gained a nevv structure. Both of these h'braries had the same goal; `If our people can not reach us, we can go them`. Even though they had the same principles of supplying knowledge and enlighten people but there was the reality of having many important reserve specifications bervveen them. Türk Ocakları has vvorked a certain period of time and gave a direction to the Turkish society. Öne of the freshness of them was opening the libraries for children and submitting them to see and hear materials. On the other hand, their aim was based on to make young people join around nationalism and educate them within the framework of national benefits. By the time Türk Ocaklan gained political power86 against C.H.F. and they realised that racialism ideologies developed in their groups. For this reason they decided to revocate themselves. After the revocalion of Türk Ocakları/ our Great Leader Atatürk encouraged establishing Public Houses (Halkevleri) and their libraries. They were the first libraries during the Republic of Turkey even though there were some deficiencies in their technical working systems but they had similarities with the present libraries. While Halkevleri were giving service in the cities, Halkodalan (Public Rooms) established in the towns and in vülages. These were the unique source of knovvledge for the young generation. Another words, triangle of Government, Turkish Society and the political parties showed a successful coordination at that time. First libraries system had become created with the approval of Tevhid-i Tedrisat Law by the Ministry. Between the period of 1923-1930, John Dewey's and Hamit Zübeyr's reports were remarkable. During the Republic of Turkey, development of libraries acquired speed with the renovation of alphabet adaptation of the Latin characters. After the renovation of alphabet, national schools are established and people learned reading and writing. The founded of the libraries is recog- nised. in 1934 Government approved the Law of Collection (Derleme Ka¬ nunu) in order to supply books and materials to the libraries.87 The most important event was the opening National Libraries in the period 1950-1960. The new Law approved after the Republic and all libra ries coordinated with each other in a better system. In I960, General Direc torate for the libraries established by a decree in the force of Law and pub lic libraries administrated by this authority. Afterwards, these libraries en gaged to the Ministry of Education. In 1960 they are organised as Public Libraries again. In 1980's the most important event was the strike of 12* h September. Apparently this influenced the libraries for along time by prohibited books list. By the time passed the strike lost its influence on the libraries. After the separation of Ministry of Culture and Tourism, new Ministry of Culture began to search a new identification. Of course in that circums tance the first thing was to be getting close to the Turkish society. At present, public libraries in Turkey are working in a great sacrifice, even they have many impossibilities on the way of doing their mission of being educated society.