1930-1945 yılları arasında Türk yönetim düşüncesi: Sümerbank örneği üzerinden tarihsel bir çözümleme

Abstract

Bu araştırma, Türk yönetim düşüncesinin 1930-45 yılları arasındaki evrilme sürecinin anlaşılmasına yönelik olarak tasarlanan keşfedici nitelikte bir çalışmadır. İncelenen tarihsel aralığın 1930 ile başlaması, sistematik ve tutarlı bir model olarak korumacı ve devletçi politikaların uygulamaya konulduğu yıl olması ile ilgilidir. 1939'a kadar olan dönem, 1950 sonrasına etkileri taşınacak yönetim uygulamalarının kamu işletmelerinde artan bir yoğunlukla devreye sokulduğu yılları kapsamaktadır. 1940-45 aralığı ise uygulamaların olgunlaştırılmaya çalışıldığı yıllar ve Türk yönetim tarihi açısından ABD etkisinin ülkeye girmesinden önceki bekleme dönemi olması yönüyle önemlidir. 1930-45 aralığının incelemeye konu olmasının gerekçesi, yönetim ve organizasyon yazını açısından nispeten daha iyi bilinen 1950 sonrasını ayrıntılı şekilde kavramayı sağlayacak tarihsel bir ön bilginin toplanması gerekliliğidir.Türkiye'de devletçiliğin bir ideolojik ilke olarak benimsendiği 1930-45 döneminin yönetim düşüncesine odaklanılması, devletçiliğin işleyiş kurallarına ayna tutan İktisadi Devlet Teşekkülleri'nden biri olan Sümerbank'ın mercek altına alınması sonucunu doğurmuştur. İDT'ler içinde gerek kuruluşu ve yasallaşması sürecindeki ayrıntılı tasarım ile, gerekse kendisinden sonra kurulan kamu işletmelerini ve özel işletmeleri etkileyecek uygulamalara imza atması ve yönetim uygulamaları açısından öncü rolü üstlenmesi açısından bir ?sanayi karargahı? nitelemesini hak eden Sümerbank, dikkat çekici öneme sahiptir.Araştırmaya Sümerbank teşekkülü bünyesindeki 12 fabrika dahil edilmiştir. Bunların 4'ü 1933 yılında Devlet Sanayi Ofisi'nden Sümerbank'a devredilen fabrikalardır (Feshane Yünlü Dokuma, Hereke Yünlü ve İpekli Dokuma, Bakırköy Pamuklu Dokuma, Beykoz Deri ve Kundura). Geri kalan 8'i ise I. Sanayi Planı kapsamında Sümerbank'ın yatırımını tek başına gerçekleştirdiği fabrikalardır (Karabük Demir ve Çelik, İzmit Kağıt, Bünyan Yünlü Dokuma, Bursa Merinos, Gemlik Suni İpek, Kayseri Bez, Nazilli Bez, Ereğli Bez). 1934-38 yılları arasında temelleri atılan ve faaliyete geçen bu fabrikalar, Devlet Sanayi Ofisi'nden aktarılanlarla birlikte, 3460 sayılı İktisadi Devlet Teşekkülleri Yasası'nın kabulünden sonra Sümerbank altında örgütlü beş müesseseye bağlı örgütlerdir.Araştırmada, nitel araştırma yöntemlerinden önemli bir veri geliştirme tekniği olan ?yazılı metin inceleme? tekniği kullanılmıştır. Veri seti çeşitli resmi kuruluşların kütüphanelerinde ve arşivlerde yürütülen veri taraması ile elde edilmiştir. Milli Kütüphane gazete arşivindeki Cumhuriyet ve Hakimiyet-i Milliye (Ulus) gazetelerinin taranması; Milli Kütüphane'deki belge, kitap vb. taranması; TBMM kütüphanesi ve arşivinin gözden geçirilmesi; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi'ndeki belgelerin taranması; Yüksek Denetleme Kurulu arşivinin incelenmesi; Türk Tarih Vakfı, TODAİE ve Maliye Bakanlığı kütüphanelerinde yapılan araştırma, veri setinin oluşturulması için yürütülen çalışmalardır. Elde edilen veri seti, genelde İDT'ler ve özelde Sümerbank ile ilgili kitaplar, kataloglar, iç yayınlar (mevzuat, yasa, yönetmelik, tüzük, dahili talimatname vb); sosyal yaşama ilişkin anılar, tanıklıklar, konferans-sempozyum notları vb.; Umumi Murakabe Heyeti raporları; çeşitlik uzman kişilere ve kurumlara hazırlatılan raporlar; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivleri ve TBMM tutanakları ve gazete haberlerinden oluşmaktadır.Araştırmanın veri seti, belge türü verilerin yorumlanmasında kullanılan belli başlı yöntemlerden biri olan anlatı çözümlemesi (narrative analysis) ile, belirlenen `örgütsel yapı' ve `işçileştirme' kategorilerini temel alarak organize edilmiş bir anlatı şeklinde yorumlanmıştır. Kategorilere bağlı kalınarak `teşkilat' ve `içtimai teşkilat' ana temaları kapsamında geliştirilen anlatı, bir dönemleştirmeyi de içermektedir. Bu dönemleştirmeyi belirleyen kritik tarih, 3460 sayılı İDT yasasının kabul edildiği 1938 yılıdır. Anlatıda 1938 öncesi ve sonrası, çalışmalarına ilk kez 1939 denetimleri ile başlayan Umumi Murakabe Heyeti raporları ile temsil edilmiştir. Anlatının bir diğer özelliği, `dönemin yönetim bilgisi' ile `fabrikalardaki mevcut uygulamalar' arasındaki örtüşmezliğin derecesini, metnin arka planında işliyor olmasıdır.Araştırmada ortaya çıkan ilk düşünce, 1930-45 döneminin egemen ekonomik aktörleri olan İDT'lerde izlenen devlet işletmeciliği uygulamalarının, 1950 sonrasının örgütsel formlarını biçimlendiren bir kurumsal çevre yaratmış olabileceği yönündedir. Devlet teşekküllerinin, örgüt yapısı özellikleri açısından, 1950 sonrasında ülkenin egemen formu haline gelen holdingler için örnek bir model sunmuş olabileceği şeklinde ifade edilen ikinci düşünce, birincisi ile bağlantılıdır. Ulaşılan önemli bir sonuç, devletin idare zihniyetine etki eden ve geçmişten taşınan geleneklerle ilgilidir. Buna göre, ithal kanallardan elde edilen bilginin geçmişten taşınan geleneklerle biçimlendirildiği alan, dönemin yönetim düşüncesinin özgüllüğünü ortaya koyan alandır. Söz konusu yönetim düşüncesi, devletin idare zihniyeti ile biçimlendirilmiş bir uygulama alanı içinde, örgütsel yapı süreçlerinde Fayolist bir yönetim yaklaşımına işaret etmektedir. `İçtimai teşkilata' ilişkin süreçlerin ise daha çok o döneme özgü refah uygulamaları ile biçimlendirildiği görülmektedir.

This research is an exploratory work aimed at understanding the evolution process of the Turkish management thinking in the period 1930-45. The historic period of concern starts with 1930 because this is the year in which protectionist and statist policies were put into practice as a systematic and coherent model. The period lasting until 1939 is comprised of years in which management practices in state enterprises were increasingly put to use which had impacts lasting until as late as 1950?s. The period of 1940-45 is important in regard to the Turkish administration history in the sense that practices were tried to be developed to mature and the years in this period make up the period of stand-by before the influence of USA was introduced. From the perspective of management and organization literature, the rationale for examining the period 1930-45 arises from the necessity for gathering preliminary historic data which would help grasp the relatively well known post 1950 period in detail.Focusing on the management thinking of 1930-45 period in which statism was adopted as an ideological principle in Turkey led to a scrutiny of Sümerbank, which was one of the State Economic Enterprises (SEE?s) that depicted the rules governing the process of statism. Both for being the result of a detailed design for its establishment and legalization processes, and for breaking ground with practices influencing enterprises established after itself, as well as undertaking the role of a pioneer for administration practices, Sümerbank deserves being termed as an ?industrial headquarters? and it has a significant importance among SEE?s.Twelve factories incorporated inside the Sümerbank organization were included in the study. Four of these (Feshane Woolen Textiles, Hereke Woolen and Silken Textiles, Bakırköy Cotton Textiles, and Beykoz Leather and Shoe) were the factories handed over to Sümerbank from the Government Industry Office in 1933. The remaining eight factories (Karabük Iron and Steel, İzmit Paper, Bünyan Woolen Textiles, Bursa Merinos, Gemlik Artificial Silk, Kayseri Cloth, Nazilli Cloth, Ereğli Cloth) are the ones which Sümerbank made the investments for within the scope of the I. Industrial Plan. Along with the ones handed over by the Government Industry Office, these factories which were started to be built and completed in the period 1934-38 are organizations affiliated with the five organizations established under Sümerbank, following the passing of the legislation of State Economic Enterprises, no. 3460.In this study text analysis, an important qualitative data development technique, has been used. The data set has been formed by database scanning performed in libraries of various public organizations and archives. The main resources utilized in the formation of the data set for this research are as follows: Cumhuriyet and Sovereignty of the Nation (Nation) newspapers present in the newspaper archives of the National Library; documents and books in the National Library; The Turkish Grand National Assembly library and archives; Republic Archives of the Prime Ministry; Higher Commission of Auditing archives; libraries of the Turkish History Foundation, Public Administration Institute for Turkey & the Middle East (TODAİE), and the Ministry of Finance. The data set obtained was comprised of books, catalogues, and internal publications (legislation, laws, public acts, statutes, regulatory statutes, etc.); memoirs related to social life, testimonials, and conference-symposium proceedings, etc.; General Auditing Committee reports; reports prepared by various expert individuals and organizations; Republic Archives of the Prime Ministry and Turkish Grand National Assembly minutes and news reports in newspapers pertaining to SEE?s in general and Sümerbank in particular.The data set of this research has been construed as an organized narrative, which is based on the predetermined categories of ?organizational structure? and ?laborization?, through narrative analysis, one of the leading methods used in the construction of document type data. The narrative, which has been expanded using the main themes of ?organization? and ?social organization? while adhering to the categories, includes a periodization as well. The critical date determining this periodization is the year 1938, in which the legislation of State Economic Enterprises, no. 3460 was passed. In the narrative, pre and post 1938 have been represented by the General Auditing Committee reports which appeared after the audits performed in 1939. Another aspect of the narrative is that it processes the discrepancy between the ?management knowledge of the period? and ?current practices at the factories? in the background of the text.The first outcome of the research is that the state management practices employed at SEE?s, which were the dominant economic actors of the period 1930-45, have created an institutional environment which shaped organizational forms of post 1950 period. The second conclusion which, in conjunction with the first conclusion, expresses that state enterprises have presented a model with respect to the properties of organizational structure for the holdings which were the dominant forms in the country in post 1950 period. Another conclusion reached is about the traditions carried over from the past that impact the administration mentality of the government. According to this, the area in which knowledge obtained from import channels is shaped by traditions carried over from the past is the area which expresses the specificity of the management thinking of the period. Inside a practical application area shaped by the administration mentality of the government, this management thinking indicates a Fayolist management approach in organizational structure processes. On the other hand, it is observed that processes relating to ?social organization? were rather shaped by welfare practices specific to the period.