Buğdayda değişik ekim zamanlarının sürme (tilletia) infeksiyonu üzerine etkisi

Abstract

Ill ÖZET Yüksek Lisans Tezi BU?DAYDA DE?ÎŞÎK EKÎM ZAMANLARININ SÜRME (Tilletia) ÎNFEKSÎYONU ÜZERİNE ETKÎSÎ Melahat Avcı Ankara üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Ekrem KÜN 19 88 Sayfa: 57 Jüri: Prof. Dr. Ekrem KÜN Prof. Dr. Emin TUGAY Doç. Dr. Günal AKBAY Sürme (T, caries), tohum ilaçlaması yapılmadığı durumlarda, buğdayda önemli verim kayıplarına yol açan bir hastalıktır. Buğday ıslahçıları, çeşit adaylarının bu hastalığa dayanıklı olmasına çaba gösterirler. Bu ne denle, ıslah materyalinin tohumları ekimden önce sürme sporuyla bulaştırılarak, maksimum infeksiyon oranı sağ lanmasına; bu yapay infeksiyon testlerinin, etkili bir seleksiyon aracı olarak kullanılmasına çalışılır. Bu araş tırmanın amacı, uygulanan farklı beş ekim zamanının neden olduğu değişik çevre koşullarında, buğdayda sürme (Tille tia) hastalığına en yüksek infeksiyon oranı veren ekim zamanını; bir başka deyişle, buğday ıslah programlarının vazgeçilmez bir parçası olan sürme infeksiyon testleri için en uygun ekim zamanını belirlemektir. Bu araştırma, Ankara üniversitesi Ziraat Fakülte si Tarla Bitkileri Bölümünde yürütülmüştür, ülkesel Serin îklim Tahılları Projesi çerçevesinde yürütülen Kışlık Buğ day Islah Programında elde edilmiş buğday çeşit adayları ve sandard çeşitler materyal olarak kullanılmıştır. Tohum- lara^sürme sporları bulaştırılarak, dördü farklı tarihler de güzlük, biri ilkbahar başında erken yazlık olmak üzere ) 15 çeşit adayı ve 7 standard çeşit, l'er m'lik sıralara onar günlük aralarla (27.10,1986, 7,11,1986, 17.11.1986, 27,11.1986 ve 31,03,1987 tarihlerinde) ve dörder tekrarla- malı olarak ekilmiştir. Olumda köklü olarak sökülen bitki ler gözden geçirilerek, başakta sürme topu gösteren veIV göstermeyen bitkiler sayılarak, hastalık oranları (%) bu lundu. Ayrıca, her çeşit ya da hattın hasta bitkiler inde ki hasta ve sağlam başakları s ayı lür.;-, hasta ve sağlam bitkilerde bitki boyları ölçülö&»j- hastalık oranlarıyla hasta başak ve toplam başak sayısı arasındaki ilişkiler incelenerek; farklı ekim zamanlarının bu karekterlere etki leri ar aştırıldı. Bulunan ' sonuçlar aşağıdaki gibi özetlenebilir? i Çeşit ve Hatların Hastalık Oranlar! : f.arklı beş ekim zamanı uygulanmış 22 buğday çeşit ve hattında orta lama en yüksek hastalık oranı, % 47,39 olarak II. ekim zamanında (7,11,1986) çıkmış/ onu sırasıyla % 45,71 ile III., % 37,79 ile I,, % 24.9 8 ile IV, ve % 2.20 ile V, ekim zamanı izlemiştir, Buğday çeşit ve hatlarının hasta lık oranları arasında gerek ekim zamanlarından, gerekse, çeşitlerden ileri gelen önemli farklılıklar saptanmış, ekim zamanı x çeşit interaksiyonu da önemli bulunmuştur, Sürme infeksiyon testlerinin Ankara koşullarında Kasım ayının ilk yarısından daha erken ya da daha geç ekilmesi, çeşit adaylarının sürmeye daha az yakalanmasını sonuçlan dırmıştır. Bulgularımız, bu yapay infeksiyon parselleri nin Kasım ayının ilk yarısında ekilmesiyle en etkili se- leks iyonların yapılabileceğini göstermektedir. Hasta Bitkide Hasta Başak Sayısı: 'Köklü hasat sonunda `hasta` olarak ayrılan bitkilerdeki sürme topu gös teren (hasta) ve göstermeyen (sağlam) başaklar sayılmış, hasta bitkideki hasta başak sayıları bulunmuştur. Hasta bitki başına en yüksek hasta başak sayısı; II, ekim zama nında 1.9± 0.061 ve III. ekim zamanında 1,8*0.051 olarak bulunmuş; hasta bitkideki hasta başak sayısı bakımından, ekim zamanları ve çeşitlerin yol açtığı farklar istatistik sel önemde bulunmuştur. Çeşitlerde en yüksek hasta bitki %'si oluşturan ekim tarihleri; hasta bitki başına başak sayısını da en yüksek düzeye çıkarmıştır. Hastalık Oranı île Hasta Başak Sayısı Arasındaki İlişki: 21 buğday çeşit ve hattının hastalık oranları ile, hasta bitki başına hasta başak sayısı ortalamaları arasın da; korelasyon katsayıları I. ekim zamanında r=0,87, II. ekim zamanında r«0.99, III. ekim zamanında r=0,98, IV. ekim zamanında r=0.66 olan olumlu ve önemli ilişkiler bu lunmuştur. Hastalık oranı ile hasta başak sayısı arasın daki en yüksek korelasyon katsayıları; yine çeşitlerde en yüksek hastalık oranı getiren II, ve III, ekim zamanların da bulunmuştur. Bu durum, sürme infeksiyon parsellerini hasta bitki sayısı ya da hasta başak sayısı üzerinden de ğerlendirmenin aynı seleksiyon etkinliği göstermesi demek tir. Ancak, denenecek materyal sayısının çok fazla ya da infeksiyon test parsellerinin geniş tutulması durumunda, değerlendirmeleri» hasta bitki sayısı üzerinden yapılması daha pratik görülmektedir. Hasta Bitkide Toplam Başak Sayısı hasta bitki başına toplam başak sayısı I, ekim zamanında 2. 9± 0,067,V II, ekim zamanında 3,3±0,048, III. ekim zamanında 3,1±0,065, IV. ekim zamanında 3,2±D,070 ve V, ekim zamanxnda 0,6±0,112 olarak bulunmuştur. Gerek çeşitler, gerek ekim zamanları nın yol açtığı farklılıkların önemli, çeşit x ekim za manı inter aks iyonunun ise Önemsiz olduğu; ekim zamanları arasındaki farklılığın daha çok V, ekim zamanından kaynak landığı, öteki ekim zamanları arasında bu karakter bakı mından farkların dar olduğu, kışlık ekimlerin yazlıktan çok yüksek değerler gösterdiği saptanmıştır, Hastalık Oranı ile Hasta Bitkinin Toplam Başak Sayısı Arasındaki İlişki: I. ekim zamanında r=0.38, II. ekim zamanında r=0, 85, III. ekim zamanında r=0,82, IV. ekim zamanında r=0,39 korelasyon katsayıları gösteren ilişkiler bulunmuş; bu ilişkinin, II, ve III, ekim zaman ları için önemli, öteki ekim zamanları için önemsiz oldu ğu saptanmış? en yüksek hastalık oranı gösteren II. ve III. ekim zamanlarının en yüksek toplam başak sayısını gösterdiği, hastalık oranı yüksek bulunan çeşit ve hatlar da genellikle toplam başak sayısının da yüksek olduğu sap tanmıştır. Sağlam ve Hasta Bitki Boyu: buğday çeşit ve hat larının `sağlam` ve `hasta` olarak gruplandırılan 10' ar bitkisinin toplam boyları (sap+başak) ölçülmüş ve ortala maları arasındaki farklar hesaplanmıştır. Çeşit ve hatla rın sağlam ve hasta bitki boyları arasındaki farklar, ekim tarihleri sırasıyla 5.4±0.522 cm, 6.6±0.620 cm, 7. 4± 0.757 cm, 9.-4± 0.770 cm, 4.9±0.980 cm olarak bulunmuş* sağlam ve has ta bitki boyu arasındaki farklar bakımından ekim tarih leri ve çeşitlerin yol açtığı farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Hasta bitkilerdeki bu boy kı salması göz önünde bulundurularak, sürme lnfeksiyon par sellerinden elde edilen materyalin gruplandırma ve değer lendirilmesinin hızlandırılabileceği sonucuna varılmıştır. ANAHTAR KELİMELER: Buğday çeşit ve hatları, ekim zamanı, sürme (Tilletİa) testleri, hastalık oranı? hasta başak sayısı, toplam başak sayısı^ sağlam ve hasta bitki boyu.

VI ABSTRACT Masters Thesis EFFECT OF DIFFERENT SOWING DATES ON BUNT (Tilletia) INFECTION IN WHEAT Mel ah a t AVCI Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agronomy Supervisor: Prof, Dr, Ekrem KON 19 88, Page: 57 Jury: Prof. Dr. Ekrem KÜN Prof. Dr. Emin TUGAY Assoc. Prof.Dr.Günal AKBAY Wheat breeders give effort to obtain resistant varieties to the bunt (Tilletia caries), a disease causes losses in yield of wheat, if seed treatment is neglected. Therefore, seeds of breeding material are sown after mixing with Tilletia spores, in order to obtain maximum infection percentages and to use these artificial infection tests as a tool for efficient selections. The purpose of this study was to determine the sowing date which produces maximum infection percentage, among different environmental conditions caused by five different sowing dates. In another words, the purpose was to determine the most efficient sowing date of bunt infection test nursery which is an unrenouncable part of wheat breeding programme, This study was conducted in Field Crops Department of Faculty of Agriculture, University of Ankara. Wheat varieties and strains obtained through winter wheat breeding programme under National Project For Temperate Cereals Breeding, were used. Material was consisted of 15 strains and 7 standard wheat varieties, each were sown to 1 m. rows with four replications, in four fall sowing and one early spring sowing dates. After mixing of seeds with Tilletia spores, five different sowing dates with 10 days intervals were applied in 27 Oct, 1986, 7 Nov, 1986, 17 Nov. 1986, 27 Nov. 1986 and 31 March 1987, After harvesting with roots, mature plants were studied, Disease percentage of each bunch (variety or strain) was found byVII counting the total and smutted plants of each variety. Furthermore number of healty and smutted spikes of diseased plants, plant height in healty and diseased plants, correlations between disease percentages and number of smutted spikes as well as total spike numbers were also recorded. The effect of different sowing dates on the above mentioned data were studied ` The results can be summarized as follow: Disease Percentages of Varieties and Strains: 22 wheat varieties and strains were sown in 5 different dates. The highest disease percentage was 47,39 % obta ined from the II. sowing date (7,11,1986), It was followed by 45.71 %, 37,79 %, 24,98 % and 2,20 % from III., I,, IV, and V. sowing dates, respectively, Effect of sowing dates, varieties and sowing date x variety interaction were found as significant. Sowing the Tilletia infection tests nursery earlier or later than the middle of November,, resulted to decrease in percentage of disease in wheat. Results show that the most efficient selections can be conducted by sowing these nursery in the first half of November, Number of Smutted Spike Per Diseased' Plant: after harvesting with roots, those plants have and do not have any smut balls were classified as `diseased` and `healty` respectively. Numbers of smutted spike per diseased plant were found as highest as 1,9± 0.061 in II,, and as 1.8± 0,051 in III. sowing date. Significant differences were found in number of smutted spike per diseased plant. from different sowing dates as well as from varieties. Sowing dates caused to the highest disease percentage, have also showed the highest number of smutted spike per diseased plant. Correlation Between Disease Percentage' and Number of Smutted Spike per Diseased Plant: positively significant correlations between disease percentage and number of smutted spike per diseased plant were found by using the data obtained from 21 wheat varieties and strains. » Correlation coefficents (r) were 0,87, 0,99, 0,98 and 0.66 in I,, II,, III, and IV. sowing dates, respectively. The highest correlation coefficents were found in II, and III. sowing dates by which maximum disease percentages were obtained. It. means that, the evaluation methods of Tilletia test nurseries can be based on the number of diseased plant or number of smutted spikes. Both methods are expected to have same selection efficiency, However, the evaluation method based on the number of diseased plant seems more applicable, if number of materyal to be tested is excessive or if the infection test plots are too large. Total Number of Spike Per Diseased Plant: total numbers of spike.per diseased plant were found as 2,9±0,067, 3.3±0,048, 3,1±0.065, 3.2±0,070 and 0,6±0,112 In I,, II,, III,, IV, and V, sowing dates, respectively, DifferencesVIII caused by the sowing dates and varieties were significant, while sowing date variety interaction was found as non significant. The difference was mostly casued by the V. sowing date, while the others caused to less differences. In four fall sowing dates, total number of spike per diseased plant were much higher than the early spring V. sowing date. Correlation Between Disease Percentage and Total Number of Spike Per Diseased Plant t correlation coefficients as r=0,38, 0.85, 0.82 and 0,39 were found in I., II., III. and IV. sowing âates, respectively. Positively significant correlations were found in II, and III. sowing dates, while the others showed nonsignificant correlations. The second and third sowing dates which showed highest disease percentages, also exhibited the maximum number of total spike. It was in general observed that, the number of total spikes were high in varieties and strains which showed high percentage of disease. Length of Healty and Diseased Plants: after groupping harvested plants as `healty` and diseased`, total length (culm+spike) of 10 individual plant, from each group were measured and 10 differences between healty and diseased plant length were calculated. The mean differences ' were 5.4+0,522 cm, 6.6±0.620 cm, 7,4±0,757 cm, 9.4±0.770 cm and 4.9±0.980 cm in I., II., III., IV. and V. sowing dates, respectively. Sowing dates and varieties showed significant effect on the difference between healty and diseased plant length, It was concluded that, groupping and evaluation of the smut nursery material can be accellerated, if this shrinkage in length of diseased plants is taken into consideration, KEY WORDS: Wheat varieties and strains, sowing jdafces, btuifc (Tillatia) test ©nursery f... dââ-ease.jp<$3ş»«aı- tages, an&mber or smutted spike per diseased plant, total number of spike per diseased plant, length of healty and diseased plants.