Yabani olarak yetişen çiriş (Eremurus spectabilis (bieb. ) fedtsch. ),çaşır (Prangos ferulacea lindl. ) ve sarı çaşır (Hippomarathrum microcarpum bieb. ) bitkilerinin morfolojik ve biyolojik özellikleri ile kültüre alınabilme imkanları üzerine...

Abstract

ÖZET Doktora Tezi YABANİ OLARAK YETİŞEN ÇİRİŞ (Eremurus spectabilis (BİEB.) FEDTSCH.), ÇAŞIR (Prangos ferulacea LINDL.) VE SARI ÇAŞIR (Hippomarathrum microcarpum BİEB.) BİTKİLERİNİN MORFOLOJİK VE BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ İLE KÜLTÜRE ALINABİLME İMKANLARI ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Fatma GÜNGÖR Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Muharrem GÜLERYÜZ Bu araştırma, 1997-2000 yılları arasında Erzurum ve Erzincan Yöreleri'nde doğal olarak yetişen ve halkın yabani olarak tükettiği çiriş, çaşır ve sarı çaşırın kültüre alınması amacı ile Erzincan Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü'nde yürütülmüştür. Araştırmada arazi çalışmaları ve tohum çimlendirme çalışmaları yapılmış ve bitkilerin morfolojik, verim ve verim unsurları, kimyasal içerikleri ile bazı biyolojik özellikleri incelenmiştir. Arazi çalışmalarında, bitkilerin doğal yetişme alanları tespit edilerek örnekler alınmıştır. Bu amaçla, Güngörmez (Erzurum), Kızlarkalesi (Erzincan), Üzümlü (Erzincan), Yeşildere (Erzurum) ve İspir (Erzurum) yöreleri seçilmiştir. Bu yörelerden alınan tohumlarla yapılan ekimlerde, Erzincan şartlarında bitki çıkışlarının yıllara (1997, 1998 ve 1999) ve yörelere bağlı olarak, çiriş için 10 Mart- 12 Nisan, çaşır için 16 Mart- 17 Nisan, sarı çaşır için 23 Mart- 17 Nisan arasında olduğu belirlenmiştir. 1 ve 0 yaşlı tohumlarla yapılan ekimlerde ortalama bitki çıkış oranlarının çirişte sırasıyla %38.34 ve 68.33, çaşırda sırasıyla %7.33 ve 51.67, sarı çaşırda ise sırasıyla %4.01 ve 35.00 olduğu saptanmıştır. Çiriş bitkisi vegetatif olarakta üretilmiştir. Bu üretim şeklinde, ortalama sürgün çıkış oranının %88.7 olduğu tespit edilmiştir. Tohum çimlendirme çalışmalarında, dormansiyi kırma uygulamalarının 15 ve 20°C'de çimlenme üzerine etkisi araştırılmıştır. 15°C çimlenme sıcaklığında 90 gün katlama uygulamasında en yüksek ortalama çimlenme oranı (çiriş, çaşır ve sarı çaşır tohumları için sırasıyla %65.3, 86.00 ve 72.5), 100 gün katlama uygulamasında ise, en kısa ortalama çimlenme süresi ve en fazla ortalama çimlenme gücü (çiriş, çaşır ve sarı çaşır tohumlan için sırasıyla 4.34 gün ve 15.15, 4.72 gün ve 22.23, 5.10 gün ve 16.34) elde edilmiştir. Morfolojik özelliklerin tespiti, bitkilerin doğal yetişme alanlarında yapılmış ve varyasyon değerleri saptanmıştır. Bu amaçla, ortalama bitki boyu, kök sayısı ve kök kalınlığı, yaprak boyu, meyve boyu ve eni, tohum boyu ve eni ve tohumların 1000 tane ağırlığı tespit edilmiştir. Verim unsuru değerlendirmelerinde, çiriş bitkisinin sürgün boyu, sürgün eni, sürgün ağırlığı, gövde boyu ile yaprak sayısı saptanmışta. Deneme alanında çiriş bitkisinde verim 0.38 kg/m2 olarak bulunmuştur. Çaşır ve sarı çaşır da verim unsurları olarak, ortalama sürgün boyu, sürgün eni ve ağırlığı ile sürgün/bitki oranı belirlenmiştir. Ayrıca bitkilerde kimyasal analizler yapılmış ve besin içerikleri bakımından zengin oldukları tespit edilmiştir. Deneme alanında çiriş bitkisinde yapılan serbest ve kontrollü tozlama çalışmalarında, çiriş bitkisinin kendine döllek olduğu saptanmıştır. 2002, 207 sayfa Anahtar kelimeler: Çiriş, çaşır, sarı çaşır, kültüre alma, sebze

ABSTRACT Ph. D. Thesis INVESTIGATIONS ON THE MORPHOLOGICAL, BIOLOGICAL CHARACTERISTICS AND CULTIVATION POSSIBILITIES OF Eremurus spectabilis (BIEB.) FEDTSCH., Prangos ferulacea (L.) LINDL. AND Hippomarathrum. microcarpum (BIEB.) AS GROWING WILDLY Fatma GÜNGÖR Atatürk University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticultural Supervisor: Prof. Dr. Muharrem GÜLERYÜZ This study was carried out in the years between 1997-2000 in Erzincan Horticultural Research Institute in order to cultivate E. spectabilis, P. ferulacea, and H. microcarpum growing naturally at these locations and consumed by the people as natural. In the study, field and germination studies were made, and yield and yield components, chemical contents, and morphological and some biological characteristics of the plants were investigated. During field studies, the natural growing locations of the plants were determined. As the investigation locations Güngörmez, Yeşildere and îspir in Erzurum and Kızlarkalesi and Üzümlü in Erzincan were selected. Plant samples naturally growing at these locations were taken. In the sowings done with the seeds taken from these locations, the emergence times of seeds depending upon years and locations in Erzincan conditions were determined to be between 10 March and 12 April for E. spectabilis, between 16 March and 17 April for P. ferulacea, and between 23 March and 17 April for H. microcarpum. In the sowings done with 1 and 0 age seeds, the average emergence percentages of the plants were determined as 38.34 and 68.33 for E. spectabilis, 7.33 and 51.67 for P. ferulacea, and 4.01 and 35 for H. microcarpum, respectively. Also, E. spectabilis was produced vegetatively. In this production method, the average ratio of shoot emergence was found to be 88.7%. In seed germination experiments, the effects of some dormancy breaking applications on seed germination were investigated at 15 and 20°C germination temperatures. 15°C and 90 days stratification gave the highest percentage of germination (65.3% for E. spectabilis, 86.00% for P. ferulacea, and 72.5 for H. microcarpum) and 100 days stratification gave the highest mean germination time and velocity (4.34 days and 15.15, 4.72 days and 22.23, 5.10 days and 16.34 for E. spectabilis, P. ferulacea, and H. microcarpum, respectively). Morphological properties of the plants wildly-growing at these areas were determined and variation values were calculated. Mean plant height, root length, the number of roots, root diameter, leaf length, fruit length and width, seed length and width, and the weight of 1000 seeds of the plant species were determined. In yield component studies; mean shoot height, diameter, weight, shaft length and number of leaves of E. spectabilis were determined as yield components.0.38 kg/m2 average yield was obtained for E. spectabilis. For P. ferulacea and H. microcarpum mean shoot height, diameter, weight and percentage of shoot/plant were determined as yield components. Also chemical analyses of the plants were made, and nutritional values of the plants species were found high. In experiment field, free and self-pollination studies for E. spectabilis were performed. The plant was found to be a self-fertile species based on the research. 2002, 207 pages Keywords: Eremurus spectabilis, Prangos ferulacea, Hippomarathrum microcarpum, cultivation, vegetable ii