Ebü`l Leys es-Semerkandi ve kelami görüşleri

Abstract

ÖZET Araştırma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Ebü'1-Leys es- Semerkandî'nin (ö. 373/983) hayatı, ilmi kişiliği, döneminin siyasi ve ilmi durumu ile eserleri incelenmiştir. Eserlerinden bir kısmı aynı muhteva ile farklı isimler altında müellife izafe edilirken, diğer bazılarının gerçekte müellife ait olmadığı görülmüştür. Çalışmanın ikinci bölümünde Şerhu'l-Fıkhi'l-ebsat ve Beyânü akîdeti'l-usûl'un müellife nispeti, bulundukları yerler ile her iki eserin muhtevaları hakkında bilgi verilmiştir. İman esaslarından teferruatla ilgili konulan ihtiva eden Şerhu'l-Fıkhi'l-ebsafm müellife aidiyeti hakkında bir takım tereddütler olmuşsa da, araştırmamız sonucunda eserin ona ait olduğu kanaati ağır basmıştır. Müellife nispeti konusunda herhangi bir ihtilaf bulunmayan Beyânü akîdeti'l-usûl'un ise, Risâletü'l-ma'rife ve'l-iman ve Risâletü'l-es'ile ve'l-ec'vibe adı altında kütüphanelerde kayıtlı olduğunu gördük. Bu eserin, Batı Ülkeleri kütüphanelerinde tercümeleriyle birlikte bulunduğunu da tespit ettik. Bu küçük risale, soru- cevap tarzında, hiçbir delil zikredilmeden, derli toplu bir şekilde telif edilmiş olup, müslüman halkın okuyup iman esaslarını öğrenebileceği bir özet niteliğindedir. Araştırmamızın üçüncü bölümünde, müellife ait söz konusu iki eserden hareketle akâid ve kelâm alanındaki görüşlerini sistematize ederek ortaya koymaya çalıştık. İlimlerin henüz birbirinden kesin hatlarla ayrılmadığı bir dönemde yaşamış olan müellif, Ehl-i sünnet' in Matüridî ekolünün sonraki nesillere devredilmesinde önemli rol oynamış, kelâm da dahil olmak üzere İslâmî ilimlerde söz sahibi kabul edilmiştir. Türklerin yoğun olarak bulunduğu bir coğrafyada yaşaması sebebiyle, onun kelam anlayışı İslâm Dünyasının diğer bölgelerinde gelişen anlayışa nispetle biraz farklılık gösterir. Yine bu bölümde, Ehl-i sünnet kelâm kitaplarında görülen münakaşa, ihtilaflı konulan ele alma, delillendirme ve muanzı susturma metodununun müellif tarafından da kullanıldığı açıkça görülmüştür. İlahiyat, nübüvvet ve sem'iyyat ile ilgili konularda, Eş'ariye ile diğer mezheplerin görüşlerine yer veren müellifin, onlara karşı münakaşa ve münazara tarzında cevaplar verdiği, bu cevaplarda delil olarak zikredilen ayet ve hadîslerin zaman zaman aklî yorumlarını yaptığı tespit edilmiştir. VIII

SUMMARY This study is in three parts. In the first part is studied the life of as- Samarqandi (373/983), his personolity as a scientist and his works. In the first part is also reviewed the political and scientific situation in that period. The study reveals that some of his works have been attributed to the author with different titles but with the same content; while, some works attributed to him do not really belong to him. In the second part of the study is given information about the attribution of two of his works Sarh al-Fiqh al-absat and Beyanu akidati'l-usul, about their location and also their content. While there has arisen some doubt as to the attribution of Sarh al-Fiqh al-absat to the author, which is a masterpiece on the details of the fundamentals of Belief, our study invalidates the doubt concerning the attribution of this work to the author and shows this to be as-Samarqandi genuine work. On the other hand, Beyanü akideti'l-usul, about whose attribution to the author there is no doubt, is registered in libraries with two different titles as Risala tü'1-marife ve'l-iman and Risalatü'l-es'ile ve'l-ecvibe. This study also shows that some libraries in the West have its translation. This work, a manuscript, is of a summary of the fundemantals of Islamic faith and is well- adapted to the understanding of the muslim public. The manuscript, that deals with the issues of belief question and answer method but without showing any evidence, is a concise and handy reference muslims to learn about the fundamentals of Islamic faith. The third part of the study systematically analyses the author's beliefs about aqida and kalam in the light of the above-mentioned works. The author, who lived in a period when the Islamic sciences were not studied seperately, played an important role in passing the belief of Maturidi, a sunni school of thought, on other generations, and also has been accepted as a reliable reference in Islamic sciences including Kalam as well. Since he lived in a geogrophical area where the Turks were in the majority, understanding of Kalam he had was relatively different from that in other parts of the Islamic world. In addition, this part of the study shows that the author used such various methods widely in his works as discussion, dealing with disputed matters, adducing proof, and muzzling his antagonists. In his works, the author included the belief of IX tC YtiKSEKÛ?RETlM hubiji*Es'ariyya and other sects in subjects concerned with the Theology, Prophethood and semaiyyath, answered questions through discussion and debate upon issues raised and in his answers he at times commented on hadith and ayath shown as evidence. X