Seramik kaplama Osmanlı ve Selçuklu lahitleri ve bunlardan yola çıkan çağdaş bir öneri

Abstract

ÖZET Ölüye olan saygıyı simgeleyen en önemli objelerden biri olan lahitler, toplumun kültürel ve sanatsal yapısının göstergelerinden biridir. Tek tanrılı dinlerin öncesinde yeniden yaşama başlayacağı zamana değin iyi korunabilmesi için ölünün ya da küllerinin konduğu muhafaza olarak tanımlanan lahitlerin yapımında binlerce yıldır, farklı malzemeler kullanılmıştır. Tarih öncesi devirlerden itibaren ilk lahitlerin; zaman içersinde gelişen yaşam biçimlerindeki bölgesel farklılıklarla ilintili olarak gerek form ve malzemelerinde, gerekse anlamsal yapıları ile değişime uğradıklarını ve farklı tipte mezar yapıları içinde yerlerini aldıklarını görüyoruz. Bunun için çalışmamın ilk bölümünde tarihsel bir süreç içersinde farklı bölgelerde yaşamını devam ettiren toplulukların sahip oldukları mezar düşüncesiyle buna bağlı olan ölü gömme âdetlerini inceledim. Böylelikle toplumların diğer olgularda olduğu gibi kültürel ve sanatsal olgularda da birbiriyle nasıl bir etkileşim içersinde olduklarını ve lahitlerin de bu tabloda gereken şekilde yerini aldıklarını görüyoruz. Yine bu bölümde yer alan Türk ölü gömme âdetleri, çalışmamızın asıl konusu olan; seramik kaplama (çinili) lahitlerin kullanılmaya başlamasına kadar geçen süreye de bir göz gezdirmemizi sağlamıştır. Bu bağlamda tarih boyunca Türkler'in tâbi oldukları çok tanrılı dinlerde yer alan ölüm sonrası yaşam düşüncesiyle; tek tanrılı dinlere geçişlerinin bu düşünceye getirdiği bakış açısı ve bunun sembollerinden biri olarak kabul edilen lahitlerin yorumlanmasında yarattığı farklılığa değindim. Çalışmamın ikinci bölümünde ise seramik kaplama (çinili) lahitleri kullanmaya başlayan Anadolu Selçuklularının, kullanışına etki eden faktörler, inşa ve üzerinde yer alan çinilerin teknik özelliklerine de yer verdikten sonra kronolojik sırayla dönemin çinili lahitlerini inceledim. Bol silisli hamur terkibi ve üzerindeki alkalili sırların parlaklığı ile olsun, bezeme biçimleri ve yapım teknikleri ile olsun çok önemli özelliklere sahip çini parçalarının kaplanmasıyla ya da inşa edilişiyle beraber, konstrüksiyon yapısıyla önemli özellikler sunan VIISelçuklu Dönem çinili lahitlerini izleyen Beylikler Dönemi eserlerinde belli bir gelişme görmüyoruz. Bununla birlikte lahitlerin büyük bir yoğunluğunun Selçuklu Dönem özelliklerine sadık kaldığını, bir kısmının da Osmanlı Dönem özellikleri sunduğunu görüyoruz. Üstelik Selçuklu Dönemi'nde kümbet yapıları içinde yerini alan çinili lahitler, Osmanlı Döneminde türbe yapılarında muhafaza ediliyordu. Bu aynı zamanda ölünün bulunduğu yeri de değiştirmiştir. Osmanlı Dönemi'nde Bursa ve Adana eserleri ile Anadolu'da nihayetlenen çinili lahitler, teknik yönleriyle ya da inşa farklılığı ile Selçuklu Dönemi özelliklerinden ayrılan yapıya da sahiptirler. Demir oksit içerikli ve bol silisli Osmanlı dönem lahit çinilerinde; Selçuklu Dönemi'ndekilerden farklı olarak kurşun içerikli sırlar ağırlık kazanmıştır. Çinilerin yapım tekniklerinde ise, Selçuklu Dönem'de kullanılan kesme çini mozaik tekniği, tek renk düz sırlı tekniğin yanında çok renkli sır ve mavi beyaz dönem teknikleri de eklenmiştir. vııı

SUMMARY The sarcophagus are the main objects that are used to show respect for the dead and are the main indicators of the societies cultural and artistic structure. Before the time when people believed in one God, the dead bodies and their ashes were protected, until they were reincarnated, inside sarcophagus for thousands of years, which were constructed from different materials. Beginning from the prehistoric period, the first sarcophagus later changed both in shape and material, depending on their developed way of life in regional differences, and was shown by the different types of tomb constructions. For this reason, in the first part of my study, I explained that the different tombs are related to the communities living in different regions and their funeral customs. So we can see the interaction between the societies in both cultural and artistic phenomenon as in other phenomenon and the role of sarcophagus in this scenario. The Turkish funeral customs, also in the same section, made it possible for us to have a look at our main subject; the time until ceramic coated sarcophagus are used. According to the reincarnation thought of Turks before and after they believed in one God, I mention the point of view and the difference in interpretation of sarcophagus, one of the symbols of this thought. In the second part of my study, after explaining the Anatolian Selçuks using the ceramic coted sarcophagus, the factors effecting their usage, construction and the technical properties of the ceramics I examined the ceramic coated sarcophagus of that period in a chronological order. There has been no evolution during the Beylik period following the Selçuks, where many evolutions took place in the brightness of the alkali glaze concentratio of the paste which is saturated with Si02, embellish and construction techniques, coating of tiles having very important peculiarities, construction method and structure. We also see that most of the sarcophagus remained faithful to the IXSelçuks period characteristics and some show the Ottoman period characteristics. Furthermore, the sarcophagus, placed in domes during Selçuks period, were protected in the tombs during the Ottoman period. This as well changed the place of dead body. The sarcophagus are ended by Bursa and Adana works in Ottoman period, in this way these sarcophagus had different characteristics of that Selçuks period with technical aspects or construction varieties. Different from the Selçuks period, in the Ottoman period sarcopagus tiles consisting of PbO and rich in Si02, glazework consisting of lead gained importance. As far as the constrauction techniques concerned, during the Ottoman period blue white techniques and multi-color glazing formation had been added to the Selçuks period techniques, which include mono color glazing, under glazing technique and relief teknique.