Tarihsel süreç içinde tekstil sanatında (şal motifi)

Abstract

ÖZET `Şal motifi` veya Farsça ismi ile `büte`, tekstil dünyasında önemli ve seçkin bir konuma sahiptir. Çeşitli araştırmacılar bu motifi çok değişik şekillerde yorumlamışlardır. Bunları beş grupta özetlemek mümkündür: 'Servi', 'çam', 'palmiye' gibi kutsal `ağaç` veya çiçekli bitki olarak `şal motifi`; Zerdüşt'ün kutsal `ateş`inin simgesi olarak `şal motifi`; 'göz', 'nazar' veya 'kem bakış 'a karşı koruyucu obje sembolü olarak `şal motifi`; 'mitolojik kuş', 'hayvan kanadı' veya 'kuş tüyü' olarak `şal motifi` ve diğer yorumlar ki `su damlası`, emirlerin beş parmağının izi olarak `mühür`, `Ying-yang` simgesi bunların birkaç tanesidir. Bu motifin tarihçesi hakkında, daha İ.Ö.500 yıllarına, İskit sanatına ait olarak bulunan eşyalar üzerinde `şal motifi` görülmüştür. Selçuk sanatından kalan ' griffon 'ların kanadı da belirgin bir biçimde şal motifine benzemektedir. Ancak en güvenilir kaynak ve tekstil sanatı ile yakından ilgili olarak, İ.S.7.-8.yüzyıl Yakın Doğu kumaşlarının bezemeleri (her ne kadar örnek kalmadıysa da, yazılı kaynaklar bulunmaktadır) ve sonra 17.yüzyıl İran ve Kaşmir şalların üzerindeki `şal motifi` dir. Bu motif çeşitli kültürlerde, değişik formlarda bulunmakta, İran ve Hint sanatında ise, özellikle tekstil ürünlerinde görülmektedir. Hindistan'ın kuzeyindeki Kaşmir eyaleti, `şal` dokumanın önemli bir üretim merkeziydi. Buradaki atölyelerde, dokumacılar, çok zor ve kötü şartlar altında, şal dokuma işi ile uğraşıyorlardı. Buna rağmen ivtasarımcıların durumu daha iyi olup, daha fazla ücret alıyorlardı. Kaşmir hariç, Uttar Pardeş bölgesinde de `büte` desenli halılar imal ediliyordu. Bu çalışmada birkaç örneği verilecektir. `Şal` dokuma tesisleri, İran'ın Yazd ve Kirman şehirlerinde eskiden beri bulunmaktadır. İran kültür ve geleneklerinde `şal` veya aynı motifleri taşıyan `termeh` kumaşı, özel bir yere sahiptir; evlilik, Nevruz Bayramı, yas gibi özel törenlerde ve masa örtüsü olarak İran `termeh`leri kullanılmaktadır. İran'da 60 'tan fazla `şal motifi` çeşidi vardır ve İran halı sanatında da yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Serabend ile Kirman gibi merkezler bu motifin kullanımı bakımından ün yapmışlardır. Günümüzde `şal` dokuma geleneği, eskiden olduğu gibi değildir. Şal dokumalar, artık el tezgahlarında değil makinelerde dokunmaktadır. `Şal motifi`, Isfahan ve Yazd şehirlerinde halen pamuklu kumaş üzerine baskı ve yazma teknikleri ile basılmaktadır. Azerbaycan ve Orta Asya dokuma sanatında da `büte` motifi yaygındır. Azerbaycan'da daha çok halılarda görülmüşse de Orta Asya'da 'ikat' kumaşlarda kullanılmıştır. Anadolu ve Osmanlı kültürlerinde `şal` dokumalar, genellikle 'kuşak' şeklinde kullanılıyordu. Gürün, İstanbul, Antep ve Bursa `şal` dokuma merkezleriydi. Ayrıca Osmanlı Sultan sorguçlarında, İran ve Hint padişahlarında olduğu gibi, kuştüyü ile `büte` motifli mücevherler bulunmaktaydı -ki bunlar ihtişam ve kudret göstergesi yanı sıra `kem bakış`a karşı kullanılan bir araç idi-. İran ve Hint şalları, 18. yüzyılın sonu- 19. yüzyılın başında ve oryantalizm akımı sonucunda Avrupa'da Fransa, Avusturya, İngiltere gibi ülkelerde moda haline gelmiştir ve Fransız saray kadınları her zaman bu şalları elde etmek istemişlerdir. Zamanla, İngiltere'ninsömürge politikasının bir uzantısı olarak, `kaşmir şal` desenleri İngiltere'ye götürülmeye başlanmıştır. İngilizler daha az maliyetli şalları imal etmek amacı ile, İskoçya'da bir dokuma merkezi olan Paisley köyünde `şal` dokuma merkezi kurmuşlardır. İngilizler bu işte o kadar ileri gitmişlerdir ki, `kaşmir şal` imalatında kullanılan yünü temin etmek için, İngiltere'ye özel keçiler götürmeye kalkışmışlar; ancak bu keçilerin çoğu yolda ölmüş ve proje tamamlanamamıştır. Bir yandan Fransa Prus savaşı ile ve diğer yandan Fransa'da `kaşmir şal`m demode olması ile, Fransa pazarı durgunlaşmıştır. Ayrıca Kaşmir' de imal edilen şalların maliyeti ve satış fiyatı, Paisley ve Lyon gibi taklit şallara kıyasla çok pahalı idi. Zamanla `kaşmir` dokuma sanayii zayıflamış ve bu inanılmaz ve eşi bulunmaz sanat ortadan kaybolmuştur. Dokumacılar da, bir yandan Hindistan'da yaşanan büyük kıtlık, diğer yandan başka hiçbir iş bilmemeleri nedeniyle yoksulluk ve sefalet içinde yok olmuşlardır. VI

SUMMARY `Shawl motive` or `buta` has achieved an important place in the world of Textile. Scholars have interpreted this motive in many different ways. The five most important of them all are mentioned below: The symbol of a `holy tree` cypress, pine or palm or a bush, the symbol of `zoroastrian fire` or flame, the symbol of an `evil eye`, `bird's` or `mythological animals wings` and feathers, water drop, the Chinese symbol of ` Ying-Yang`. The last but not the least, the bloody thumb print of the princes or governors under the death order of the convicts. The first date of `buta` goes back to 500 B.C. The time of Sycthian periods when designs similar to `buta` were found on the remains of Pazyrik graves. The wing of mythological animals (griffons) in Seljuk art in late 12th and early 13th also has great similarity to `buta`. The most reliable source of `shawl` `buta` motives first appeared was in Near East in 7th and 8th century. Later in 17th century this motive was seen on Iran and India fabrics. This motive was brought up in different shapes in different cultures, which can be specially seen in Iranian and Indian textile. In connection with the `Kashmir shawl`, there were also some important establishments in Kashmir in Northern India. In such places weavers were knitting shawl under very hard and rough conditions. VIIDuring the same period the designers were receiving higher salaries for such fabrics. Apart from `Kashmir`, Uttar Pardesh was renowned for its shawl designed carpets, which some of them are mentioned in this research. These motives have existed in special fabrics called `termeh` or `shale termeh` in Iranian textile industry. Indian `shawl` in comparison with their Iranian rival has got more delicate fabrics. Moreover, `buta` was used in abundance in Iranian carpets, which can also be found in form of `buta jeghe` in a region called `seraband`. `Shawl and termeh` has got special places in Iranian culture. These can be particularly used in different ceremonies such as weddings, traditional new year holiday and funerals. There are more than sixty different types of `buta motive` in Iran, which is still continuously in vogue not only in the woven form; like carpets and fabrics, but printing form in Isfahan and Yazd as well. `Buta` was also seen in abundance in special fabrics called `Ikat` in Central Asia and was mostly observed in the carpets in Azerbayjan weaving industry. As great deal of attention was paid to the importance of `Kuşak` during Ottoman Empire, variety of belts that were designed with almond and `buta` motives were seen in abundance. Gürün, Istanbul, Antep and Bursa were some centers of shawl knitting. Apart from this, different subjects such as feather and jewellery in the form of `buta jeghe` were used in Ottoman, Persian and Indian kings' royal aigrettes which was not only meant to show the glory of such kings but it was also a symbol of security against `evil eye`. VIIIThe wave of orientalism in Europe in the late 18th century was the starting point for Indian and Iranian `shawl` to become a fashionable fad among French, Austrian and English. Consequently, the courtier ladies were constantly competing to get their hands on those magnificent fabrics. Eventually, British Colonialism led to the transfer of `shawl design` from Kashmir to England. Afterwards the British established Kashmir shawl weaving industry in a village in Scotland called `Paisley`. The Great Britain got herself too deeply involved in this project that started importing special goats with special wool treated for Kashmir shawl. However, many of these poor animals died on the way to England, which as a result it turned out to be a useless effort. No sooner had the war started between France and Prussia than Kashmir shawl became unpopular and its sale stopped. On the other hand, Kashmir shawls in comparison with Scottish and French imitation shawls were very expensive. As a result, the Kashmir weaving market became dull and finally this extraordinary industry went down the drain. Having been unknown with any other skills, the weaver became poorer and poorer; and soon after with the great famine in India these talented artists eventually died in destitution and faded away. IX