Kirkitli dokumalarda `Türkmen aynası` motifi

Abstract

Halının vatanı 30 ile 45 Kuzey arz dereceleri arasında bütün Asya'yı kuşatan bir bölgededir. 30 derecenin güneyinde hasır kullanılır, 45 derecenin kuzeyinde ise orman bölgesi, yani hayvan postunun kullanıldığı bölge başlar. Bu 15 arz derecesi genişliğindeki halı bölgesinin doğu kısmı keçe, batı kısmı ise düğümlü halı bölgesidir. Hah kirkitli dokumalar grubunda yer alır. Halılarda ekseriyetle iki farklı türde düğüm kullanıhnaktadır. Bunlardan biri `Gördes` veya `Türk` düğümüdür. Diğeri ise `Sine` veya `Acem` düğümüdür. Diğer kirkitli dokumalar, havsız kirkitli dokumalardır. Bunlarda atkıdan desenli dokuma (kilim) atkıdan takviyeli desenli dokuma (cicim, sili (zili) sumak) diye ikiye ayrılmaktadır. I Anadolu'da hah, kilim, mimari yapılar, ev eşyaları ve bayrak üzerinde görülen özel motiflere `im` denilmektedir ki bunlar Türk damgalarının ana çizgilerini yaşatmaktadır. Türkler yazıya geçmeden önce belge niteliğindeki damgalan kullanarak birbirlerini bu belgelerle tanırlardı. Bu işaretler Türklerin psikolojik, sosyolojik, ekonomik ve ahlaksal yapışım anlatmaktadır. Özellikle Türk boylarının ana motifi olarak kullanılan `göl`, bir nevi `im`dir. Her Türkmen boyunun bir `göF'ü vardır. Ve bunlar boyların belirleyici unsuru haline gelmiştir. Bazı otoriteler `göl`lere sembolik anlam yüklemişlerdir. Çoruhlu'ya göre `göl` motifleri gök cisimleriyle alakalıdır. `Göl` kelimesi doğrudan tercüme edilirse `karayla çevrili, az çok geniş ve derin, durgun tatlı ya da tuzlu su alam` anlamına gelmesinin yanında `halının orta bezeği (motifi) anlamına da gelmektedir. Motiflerin çevrelenmesi, kapalı bir alan, yani `göl` oluşturmaktadır. Türkmen göUerinin, biçimsel açıdan geleneksel bir yapısı vardır. Çokgen (sekizgen) biçimindedir. Bazen bu göller tek başlarına biçimlere sahip olmalarının yanında, zeminde süsleme elemanı olarak raportlar halinde yer aldıkları zaman, bıraktıkları vboşluklarda başka motifler yer alır. Bunlara `ikincil motifler` veya `ikincil göller` denilmektedir. Çokgen formlar içindeki bu motiflere, kaynaklarda `göl` veya `gül` gibi isimler verilmiştir. `Gül` kelimesi ise, doğrudan tercüme edilirse çiçek olan `gül`, `çiçek`, `güzel` anlamma gelir. Başka bir anlamı da bezektir (motif). Belirli sınırlar içerisinde yapılmış süsleme manasına da gelmektedir. Türkmen göllerinden biri olan `Türkmen Aynası`, kaynaklarda `göl` veya `gül` şeklinde görülmektedir. Bazı otoriteler `göl` manasım yükleyerek, Türk damgalarının izlerini taşıdığına, bazıları da `gül` manasım yükleyerek stilize edilmiş çiçek motiflerinin bir ifadesi olduğunu ve süsleme elemanı olduğunu kabul etmişlerdir. Bunun yanında pek çok kişi, kelime olarak imlere etimoloji açısından, `göl` veya `gül` olarak aynı anlamı yüklemektedirler. Yani Türk damgalarının izlerini taşıdığına inanarak, `göl` veya `gül`, stilize edilmiş çiçek motiflerinin ifadesi ve süsleme elemanı olduğuna inanılarak da `gül` veya `göl` denilmektedir. `Türkmen Aynası`, şekil itibari ile sekizgen veya çokgen form oluşturarak, dört ana yön ve ara yön planına göre oluşmuş basamaklardan meydana gelmektedir. Ve sekizgenin ara yönleri doğrultusundaki diagonal basamakları da çengellidir (tırnaklıdır). Genellikle sekizgen çerçeve içerisinde yer almasının yanında, nadir de olsa altıgen ve eşkenar dörtgen çerçeve içerisinde de görülmektedir. Motifin çevresini oluşturan basamakların diagonal doğrultusundaki çengeller, iki ve daha çok üç adet olarak kullanılmıştır. Bazen basamak sayısının artmasıyla çengel sayılan üçten fazla olmaktadır. Motifin çengelleri, yaptığımız araştırmada, ekseriyetle atkıdan desenli örneklerde, basamaklara bağlı olmadan müstakil şekildedir. Bunlarla birlikte `Türkmen Aynası` motifi, farklı çevresi ile de dokumalarda görülmektedir. `Türkmen Aynası` motifi içinde genellikle yıldız motifinin yer almasının yanında, baklava, haç, rozet görünümlü motifler, dörtgen, fiyonk biçimli VTmotif, çokgen, kurtağzı, Türkmen Aynası, yılan, nazarlık, kanca benzeri ve değişik biçimli motifler de bulunmaktadır. Yukarıda tanımını yaptığunız `Türkmen Aynası` motifi son şeklini alıncaya kadar haçvari şekillerden gelişmiştir (Çengelli kolları baklavadan çıkan haç, ortası baklavasız haç, kaim haç, kutulu haç, baklavalardan oluşan dört ana yön ve ara yön planından meydana gelen sekiz uçlu yıldız). Aynı zamanda Erken Devir Türk inançlarından, Evren=dünya planına göre dört yön tasavvuru ile alakası vardır. Bu dört yön, haç görünümündedir. `Türkmen Aynası` motifli halıyı ilk olarak 15. yüzyılda Hollandalı ressam Hans Memling'in tablolarında görmemizin yanında, Dük Rene'de Anjou'ya ait bir resimde de görmekteyiz. Bu motifin halı üzerindeki ilk örneği Konya Mevlana Müzesi'ndeki 15. yüzyıla tarihlendirilen halı da bulunmaktadır (Env.No. 859). Yine 15. yüzyıla tarihlendirilen Budapeşte Iparmüveszeti Müzesi'nde yer alan halıda da görmekteyiz. (Env.No. 14.4.27). 16. yüzyıla tarMendirilmiş, `Türkmen Aynası` motifli halılar çok görülmemiş veya rastlamlmamıştır. 17. yüzyıla mal edilmiş halı ise, şu an Türk İslam Eserleri Müzesi'nde yer almaktadır (Env.No. 290). Kaynaklarda görülen, üzerinde bu motifin yer aldığı kirkitli dokumalar, ekseriyetle 18. yüzyıla tarMendirilmiş halılardır. `Türkmen Aynası`mn bulunduğu kirkitli dokumalara, Anadolu'nun hemen her yerinde rastlamaktayız. Doğu Anadolu Kafkas menşeili olan bu motif, göçler ve iskan hareketleriyle oluşan kültür etkileşimleri sonucunda Anadolu'nun kuzeybatısına kadar yayılmıştır. Bu motifin nasıl yayıldığını anlamaya ve bulmaya çalışmak, motifin ilk çıkışını, kimler tarafından kıülanıldığını tespit etmek zordur. Belli yörelerde hah, kilim ve diğer dokumalar üzerinde yer alan motifler belirli bir etnik yapıya mı ait, yoksa etnik grupların birbirleriyle kaynaşmaları sonucunda mı meydana gelmektedir? Ya da bu iki soruda geçerli mi? Böylelikle motifleri kesin olarak belli bir etnik gruba mal etmekte zorlanırız. T.C. YUKSEK36RETİH »Anadolu'nun etnik yapısına bakacak olursak, bir bölgede birden fazla aşiretin yer aldığını görürüz. Özellikle `Türkmen Aynası` motifinin görüldüğü, Türkmen yerleşimlerinin yoğun olduğu Konya, Kapadokya yöresidir (Kapadokya yöresi, merkezi Nevşehir olmak üzere, Nevşehir, Niğde, Kayseri'yi kapsar). Bu bölgelerde, 17. yüzyıldan itibaren dokunmuş halılarda bu motife rastlanılmaktadır. Aynı zamanda Türk kültürü etkisinde olan, topluluklarda da bu motifin çok kullanıldığını gözlemlemiş bulunmaktayız. Buna göre; Azerbaycan, Özbekistan, Dağıstan, Türkmenistan, Kırgızistan, Afganistan, İran ve günümüzde halen daha varlığını sürdüren Ensari, Yomud, Sarık, Salor, Kızıl Ayak, Beluç, Hartuşi, Şahsavan, Kuşan gibi toplulukların yanında, Kazak halkından olanlar da bu motifi kınanmışlardır. Anadolu'da da bu motife pek çok isim verilmiştir. Buna göre, `Türkmen Aynası`, Doğu Anadolu'da, Konya'nın batısında Keçimuhsine köyünde.Ayna kelimesi Önge'ye göre, kendisine bakılıp örnek alman obje anlamına gelmektedir. `Sandık Motifi`; Denizli/Çal köylerinde. Daha çok sandık üzerine yaymak için dokunan dokumalar üzerinde yer aldığı için bu ismi almıştır. `Yastık Motifi`; Antalya/Döşemealtı köylerinde. Daha çok yastık olarak dokunan dokumalarda yer almasından, bu isim verilmiştir. `Koç Boynuzlu Göl`; Doğu Anadolu'nun bazı köylerinde. Bu adı almasının nedeni, içini süsleyen motiflerden birinin koç boynuzu olmasıdır. `Kıvrımlı Köl`; Denizli/Çal köylerinde. `Kıvrımlı Köl` tabirindeki `lavnmh`, bu motifin basamaklarında bulunan kıvrımlardan (çengellerden) dolayı bu sıfatı almaktadır. `Tırnak Göl`; Manisa/Yuntdağı. `Tırnak`, hayvanların pençeli olanlarında bulunan tırnak anlamına gelir. Motifin basamaklanndaki çengellere tırnak da denilmektedir. `Türkmen Aynası`, bazı kaynaklarda `Türkmen Gölü`, `Türkmen Gülü`, `Memling Gölü`, `Memling Gülü` şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Bunların yanında Arseven, `çevresinde ejder ayaklan bulunan motif' olarak da isimlendirmiştir. `Türkmen Aynası` denilen `göl` motifi, Türk yazgıları ile birlikte çeşitlilik göstererek seccade, çuval, heybe, mafraş, korjin, eyer örtüsü, kapı örtüsü VTTT(ensi), çığ (paravan), çanta, tuz çantası, kaşık çantası, kuşak, yastık gibi kullanım eşyaları üzerinde de yer alınıştır. Bu motifin genellikle bir çok kirkitli dokumada yaygın bir kullamm alanının olması nedeniyle sembolik anlam taşıyan bir motif olabileceği akla gelmektedir. Nitekim şekil itibari ile dört yön tasavvuru ile alakalı motifler arasında yer aldığı kaynaklarda görülmektedir. Bu motifin çıkış kaynağı dört yönü gösterdiği için haç görünümündedir. Haçvari şekiller Hristiyanlıktan önce de vardı. Sembolik manaları Kozmoloji ve Astroloji ile alakalıdır. Türk halı ve kilimleri üzerinde yer alan haçvari şekillerin kötü bir bakışa karşı koruyucu olduğu düşünülmektedir. Bundan dolayı stilize edilmiş göz motifinin benzer işlevi vardır. Evren-Dünya planındaki dikdörtgen ve kare formun merkezinde, gök cisimleriyle alakalı olduğu sanılan `göl` motifleri yer alır. Evren-dünya planına göre, yeryüzünün kare veya dikdörtgen, gökyüzünün ise halılarda sekizgen olarak tasvir edilmesi ile `göl` motiflerinin de sekizgen biçimleri arasında ilişki kurulabileceği akla gelmektedir. Bilindiği gibi `Türkmen Aynası`da bir `göl` motifidir. Bu ilişki sonucunda da bu motifin gökyüzünü sembolize eden bir motif olabileceği düşünülmektedir. Bu motife verilen isimlerden (Ejderha ayaklan, Koç Boynuzlu Göl), yola çıkarak mitolojide yer alan bu hayvanların yanında, motifi ilişkilendirdiğimiz kaplumbağanın da mitolojide yeri olması ile bu hayvanların sembolik anlamlarına yer vermek gerekmektedir. Bunların sembolik anlam ifade ettiği kaynaklardan öğrenilmiştir. IX

The homeland of carpet is the region surrounding whole Asia between 30 and 45 North latitude. Mat is used in the south of 30 degrees. At the north of 45, forest region, the region in which the skins of animals is used, is begun. The east part of the carpet area having 15 latitude degrees is felt area and west part is knotted carpet area. Carpet is in the kirkit woven group. Generally, two kinds of knots are used in carpets. One of them is `Gördes` or `Turkish` knot. The other knot is `Sena` or `Acem`. Other kirkit woven are napless kirkit woven. They are divided into two groups; weft designed woven (kilim) and weft reinforced designed woven (cicim, sili (zili), sumak). In Anatolia, the motives used in carpets, kilims, architectural structures, domestic utensils and flags are called `im` which reflect the main lines of Turkish seals. Before passing into writing era, the Turks people used seals as documents and known each other via this documents. These signs express the psychological, sociological, economical and moral structures of the Turks. Especially, `göl` which was used as main motive of Turkish clans is a kind of `im`s. Each Turkoman clan has its `göl`. And these became the determinative matter of the clans. Some authorities gave symbolic means to the `göl`s. According to Çoruhlu, `göl` motives are related to celestial bodies. If the word `göl` is directly translated, it also means the `middle motive of the carpet` despite its meaning of `fresh or brine water reservoir surrounded by the land`. The framing of motives creates a closed area, that's mean `göl`. The göl's of Turkomans has a traditional structure regarding the its form. It has a form of polygon (octagon). Despite these göl's sometimes has their own single form, when they are used as adorning element in the ground, the spaces left by them are filled by other motives. That kind of göl's are called as `secondary motives` or `secondary göls`.That kind of motives having polygon forms are called as `göl` or `gül` in the sources. The word `gül` is directly translated, the `gül` which is a flower means `rose`, `beautiful`, `flower`. Another meaning is the bezek (motif). It also means the adorning done in certain borders. `Türkmen Aynası` which is one of the göTs of the Turkomans is found as `göl` or `gül` in the sources. Some authorities interpret it as `göl` and say that it has some tracks of Turkish seals, and some others interpret it as `gül` and say that it is the expression of stylized flower motives and that it is the adorning element. Beside them, many of the authorities interpret the `göl` or `gül` as same regarding the etymology. Namely, they believe that they carry traces of Turkish seals and they call them as `göl` or `gül`. They call it `göl` or `gül` or since they believe that they are the expression of stylized flower motives and adorning elements. `Türkmen Aynası` has octagon or polygon form, and comprise of steps being created four main direction and inter direction plan. The diagonal steps having same direction with inter directions of octagon are hooked. Despite they are generally within the octagon frame, they are rarely framed in hexagon or parallelogram. The hooks to the diagonal direction of steps which constitutes frame of motive are used as two or more generally three pieces. Sometimes number of hooks is increased due to increase in the number of steps. According to our studies, the hooks of motives are inward bent in the weft designed examples without depending on the steps. Furthermore, `Türkmen Aynası` motive is also found in woven with its different frame. Together with the most common star motive, the motives like diamond shape, cross, rosette form motives, bow, quadrangle, polygon, wolf mouth, `Türkmen Aynası`, snake, amulet, hook and motives of different forms are also found in `Türkmen Aynası`. XIThe `Türkmen Aynası` motif described above has developed from cross like shapes (The hook cross coming out of diamond shape, the cross the middle of which has not diamond shape, thick cross, the cross with boxes, the cross comprising of diamond shape, and eight edged star having four main directions and inter directions). This also relates to the Early Age Turkish believe, which interprets the universe as four directions. These four directions are in form of cross. Despite we find the carpet having `Türkmen Aynası` motif in the paintings of Dutch painter in 15th century, we also see it in the painting of Duke Rene de Anjou. The first example of this motive on the carpet is on the carpet in the Konya Mevlana Museum dated 15 century. We also find it in the carpet in the Budapest Iparmüveszeti Museum dated to 15th century. (Inv. No. 14.4.27). The carpets having `Türkmen Aynası` motif dated 16th century are not seen or found to much. The carpet dated 17th century is in the Turkish and Islamic Arts Museum (Inv. No. 290). The registered kirkit woven having this motif are generally dated to 18 century. We see the kirkit woven having `Türkmen Aynası` in almost all Anatolia. This motif which is East Anatolia and Caucasian origin is expanded until north-west of Anatolia after the cultural transaction caused by immigrations and settlement actions. If we try to understand how this motif is expanded, it is difficult to establish the first occurrence of this motif and who used it first. Are the motives of carpets and kilims found in certain places are created by certain ethnic groups or by the transactions of ethnic groups? Or, both questions are also valid? Therefore, it is difficult to certainly relate the motives to certain ethnic group. When we look at the ethnic structure of Anatolia, we see that there are more than one clan in the region. `Türkmen Aynası` motif is generally found in Konya, Cappadocia which is intensely settled by Turkomans. XII(Cappadocia contains Nevşehir, Niğde, and Kayseri). In these regions, these motives are found in the carpets woven since 17th century. We also observed that this motif is widely used by the groups under the influence of Turkish culture. Thus, this motif is used by Azerbaidjan, Daghistan, Türkmenistan, Kırgızistan, Afghanistan, Iran, and the Ensari, Yomut, Sank, Salor, Kızıl Ayak, Beluş, Hartuşi, Şahsavan, Kuşan, and Cossacks communities which still exist. This motif is called with many names in Anatolia. According to that `Türkmen Aynası` is used in East Anatolia, in Keçimuhsine village in west Konya. According to Önge, the word ayna means the object which is looked and taken as an example. Box Motif (Sandık Motifi): Used in Denizli/Çal villages. It is called with this name because it is generally used as spread over boxes. Pillow Motif (Yastık Motifi): Used in Antalya/Döşemealtı villages. It is called with this name because it is generally used on the woven used as pillow. `Ram's Horn Lake` (Koç Boynuzlu Göl): Used in some villages of East Anatolia. This is so called because it has one ram's horn motif. `Curled Lake` (Kıvrımlı Köl): Used in Denizli/Çal villages. This is called `curled` because this motif has curls in the its steps. `Nail Lake` (Tırnak Göl): Used in Manisa/Yuntdağı. This called with this name because the hooks in the steps of the motif are like nail. q^ `Turkoman Mirror` (Türkmen Aynası): It is called as `Türkmen Aynası` - `Türkmen Gülü` `Memlingkafee` `Memlingftose`)' (f^cmlmg-A^aasi.) (Memling Gülü)in some sources. This is also called by Arseven as `the motive surrounded by legs of dragon`. `Türkmen Aynası` motif is also seen on seccade, sack, heybe, mafraş, korjin, saddle cover, door cover (en bag, belt, pillow in different shapes. korjin, saddle cover, door cover (ensi), çığ (-paravan), bag, salt bag, spoon lyeeâ Screen) Since this motif is widely used in kirkit woven, it is thought that this has symbolic meaning. It is also seen in the sources that this motif is used in relation with use of four direction idea. This motif has cross shape.0. YÜKSEKÖ?RETİM tCfflULU BGtMJliJTÂSYÖI`tabecause it represents four directions. Cross-like forms were present before the Christendom. Its symbolic meaning relate to Cosmology and Astrology. It is thought that cross-like forms on Turkish carpets and kilims are protector against bad look. Therefore, stylized eye motif has same function. There are `göl` motives in the center of quadrangle and square form of Universe-World plan which are considered to be celestial objects. According to universe-world plan, the world is described as quadrangle or square and the sky is described as octagon, therefore `göl` motives can be related to sky because it is also described octagon in the carpets. Thus, it is thought that this motif symbolizes the sky. When we look at the names given to this motif; Legs of Dragon (Ejderha Ayaklan), Ram's Horn Lake (Koç Boynuzlu Göl) and Turtle (Kaplumbağa), the mythological meanings of these animals is to be remembered. It is understood from the sources that they have symbolical meaning. XIV