Doğu Karadeniz konut mimarisinde süsleme üzerine bir inceleme

Abstract

Çalışma başlıca dört bölümden oluşmaktadır. Bunlardan sonra bulguların değerlendirildiği `sonuç` bölümü yer almaktadır. Burada ayrıca bazı motif örnekleri de verilmiştir. Son olarak, konu açısından önemli konut/ yerleşme birimi adresleri ve bir sözlük `ek` bölümü oluşturmaktadır. Giriş bölümünde, konunun tarihsel çerçevesi, günümüzdeki görünümü, çalışmanın amacı tanıtılmaktadır. Süslemenin ortaya çıkışı, onu etkileyen dışsal etmenler, mimari süslemenin tarihsel olarak iki çizgi içermesi eğilimi, 20, yy.' la birlikte uygulamaların oldukça zayıfladıklarına ve bunun nedenlerine işaret edilmektedir. Bu konumda, çalışmanın konumu saptanmaya bir ölçüde amacı, izlenen araştırma yollarından hareketle bir tanıtımının yapılmasıyla bölüm sonuçlanmaktadır. îkinci bölüm, konunun açılımını içermektedir. Burada, önce bölgenin konut süslemesinin ön etmenleri tanıtılmaya çalışılmıştır. Bunlar bölgenin toplumsal tarihi; insan yapısı, yaşam ve gelenekler; bölgenin fiziksel yapısı; bölgede geleneksel konut mimarisi başlıkları altında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu değerlendirmeye göre, farklı dinsel/kültürel yaşam sürdüren topluluk gruplarının konutlarında süssel öğeler de farklılaşmakta, ayrıca konutların mimari gelişmişlikleriyle süslemelerinin doğru orantılı olarak zenginleştiğine, bir saptama olarak işaret edilmektedir. Bu bölümün diğer kısmını, genelden ayrıntıya olmak üzere, kısa bir mimari süsleme derlemesi oluşturmaktadır. Buna göre eski toplumlardan günümüze kadar, çeşitli uygarlıklarda mimari süslemeler görsel örneklerle, ana çizgileri için de aktarılmıştır. Bu aktarımı, Anadolu geleneksel konutundaki süsleme olgusunun yine ana çizgileri içinde tanıtılması izlemektedir. Bölüm, ele alınan bölgede, süsleme olgusunun konut düzeyindeki konumunun dışsal görünümünün resmedilmesiyle tamamlanmaktadır. Bunun sonucuna göre, süslemesi daha belirgin konutların, bölgenin batısından çok doğusunda yoğunluk kazandığı söylenebilir. Üçüncü bölümü, çalışmanın yöntemi ve çalışma eksenini oluşturan kavramların tanımlanması oluşturmaktadır. Yöntem olarak, sanat tarihi, özelde mimarlık tarihi yöntemlerinin sözkonusu olabileceği ve izlenen yollar tanıtılmaktadır. Çalışmada izlenen yollar ise, yukarıda açıklandığı gibi, kırsal ve kentsel kesimlerde farklılık içerecek biçimde iki türlü olmuştur, önemli olan kavramlardan ilki 'mimari süsleme' alarak belirlenmiştir. Verilen tanımı ise, çalışmanın ilk aşamasında çeşitli kaynaklardan oluşturulan teorik bir tanımla, pratik çalışmalardan sonra oluşturulan tanımın bütünlüğü oluşturmaktadır. Bu tanıma göre, ana çizgileriyle mimari süsleme, bina bileşen ve öğelerinde, bunların yüzey, kenar ve arakesitlerinde, çeşitli tekniklerle yapılan, kullanılan malzemenin özellikleriyle önemli ölçüde belirlenen, oluştuğu toplumsal koşulların etkisini içeren, tarihsel sürekliliğe sahip, mimariye ek bir katkı görünümü içeren, önemli ölçüde el sanatı üretimi içeren, belli coğrafya/ toplum/tarihsel dönem özellikleri gösteren, binada daha çok yapısal bir zorunluluk olmadan girişilen biçim yaratma uğraşısı olarak ortaya çıkan biçim ya da biçimler topluluğudur. Mimarisüsleme, motiflere dayalı ya da motifsiz olmasıyla ikiye, bezemeli ve dekoratif süsleme, ayrılmış ve bir küme şemasında biribirleriyle ilişkileri belirtilmeye çalışılmıştır. Diğer iki kavram, bina `bileşen`i ve `öğe`si olmaktadır. Kısaca, bileşen, boşlukta mekan oluşturmaya yarayan bina parçası; öğe ise, bu oluşuma katkıda bulanan, mimari açıdan ikinci derecede sayılabilecek bina parçaları olmaktadır. Bunlardan başka, `motif`, `kompozisyon` gibi daha alt kavramlar da tanımlanmaktadır. Konunun boyutunun bir yanını oluşturan önemli bir kavram konut olmaktadır. İkinci bölümde, özellikle bölge konutu geniş biçimde irdelendiği için, tekrardan, küçük üretim içinde, bir ailenin arazisi üzerinde barınma/yaşama gereksinmesini giderdiği, tekil olarak yapılan, bazen yanında bağımsız olarak, serander gibi özel depo binaları bulunabilen ayırdetici özelliklerine değinildi. Burada belirtilmesi gereken diğer bir özellik de, bölgenin kırsal kesim konutlarının, Türkiye'nin ahşap konut örneklerini önemli ölçüde içerdiğidir. Dördüncü bölüm, doğrudan konunun incelendiği bölüm olmaktadır, önce, böl genin konut süslemelerindeki örneklerden de yararlanarak süslemelerin malzeme ve teknik, sanatsal nitelikleri, konuları tanıtılmaktadır. İkinci kısımda, konutların bileşen ve öğeleri bağlamında, yine görsel örneklerle, süslemeler malzeme ve teknik, konu ve düzenlenişleri açısından incelenmekte, tanıtılmaktadır. Bunlara göre ahşap başta olmak üzere, taş, metal ve az olarak boya ve alçı ile yapılan süslemeler bulunmaktadır. Konu olarak inançsal, bitkisel, geometrik, soyut süslemeler görülmektedir. Kullanılan teknikler ise, tarih boyunca görülen genel tekniklerle uyum içindedir. Ahşap için kesme/takma, oyma; taş için yine oyma; metal için sıcak biçimlendirme teknikleri kullanılmaktadır. Sonuç olarak; bölgede konut süsleme olgusunun dağılımı, Anadolu konut süslemesiyle bileşen ve öğeler açısından ilişkiler, bölge içinde kent/ kır konutların süsleme açısından karşılıklı değerlendirilmesi, ahşap konut süsleme motiflerinden derlenen bir seçki sunulmuştur. En yaygın bezeme türü süsleme, ahşap malzeme ve oyma tekniğinde, Rize dolaylarında ve kırsal kesimde görülmektedir. Dekoratif süsleme, konutların cephelerinde, hristiyan kültürüne ait, Trabzon ve Giresun kentsel konutlarında en yaygın olarak görülmektedir. Diğer Anadolu konutları kadar, her zaman aynı zenginliği göstermemekle birlikte, örneğin Safranbolu konutları, süslemeler konut bileşen ve öğeleri üzerinde uygulanma özelliği, konular ve teknikler açısından uyum içindedir. Böylece daha çok dışsal denilebilecek özellikleri için de, bölgenin geleneksel konutu üzerinde mimari süsleme olgusu incelenmeye çalışılmıştır. Ardışık çalışmanın, denilebilirse `içsel` bir değerlendirmeye yönelerek yürütülebileceği ve hatta bu yollarla, bölge bölge Türkiye konutunu kapsayacak çalışmalar toplamı, Türkiye'nin geleneksel konut süsleme olgusunun panoramasını sergileyebilir. Eklerde, bölge geleneksel konutuna ilişkin mimari araştırmalarda da yardımcı olacağına inanılan konut ve yerleşmelere ilişkin belirlenebilen adresler sunulmuştur. Diğer bir ek de çalışmayla ilgili kısa bir sözlük denemesidir. Böylece, 20. yy'daki hızlı değişimle birlikte, geleneksel konutların da hızla azalması olgusu karşısında, Doğu Karadeniz konutlarına ait belli bir yön belgelenmiş olmaktadır. Diğer bir özellik de, benzer çalışmalar için bir yöntem ve yol denemesinin sergilenmiş olmasıdır. Çalışmanın bu iki yönden de önem taşıdığı söylenebilir. VI

Work is mainly 4 parts. After these, the end part takes up position in which the findings are appraised. As a result, the addresses of loca tion units which are important from point view of the subject and a dic tionary from the extra part. In the introduction part, the historical-border of the subject, the present situation and the aim of the work are being described. The appearan ce of ornament and the outside factors which affect it, the architectural- ornament's, inclination of two lines, point to the emaciation of the works in the 20 century, and the reasons of this. In this situation, on the ot her hand, the aim to confirm the situation of the work with the researching- ways, to end the part with a dercription, also. The second part includes the opening of the subject. Here, it has been tried to describe the first factors of house ornament. These have been tried to be appraised under the title of the societical-history of the area, the human character, the traditional home-archictecture in the area. To this appraise, the ornamental-elements in the human of the society- group who leads a different life from point view of different relipions and cultures have been differing. And also, it is pointed that the architec tural-mature of the houses and ornaments are getting richer as direct- proportional as a confirm. A short architectural-ornament of gathering together forms the other part of the unit as from the generalization to singular. To this, the architectural-ornament in different civilizations have been transhipped in its main-lines with noticable examples, from the old societies to the present time. The introduction of main lines of the ornament-facts in the traditional Anatolia-houses, follows this tranship ment. This part is ended with the description of out-aspect of the ornament- fact at the level of home, in the area which is talked about. To the result of this, it is seen that the houses of which ornaments are more noticable having more density in the east of the area rather than in the west. The method of work and the introduction of the ideas which form the work-axis form the third part. As a method, the history of art and that historical-architecture-method may be referred to and the ways followed are introduced. But the ways followed at work, as explained above have forms in two different situations in the countryside part and in the cities. The first of the important ideas is determined as architectural-Ornament. But the mentioned description forms the complement of the formed-description with a theorical-description which is formed from different resources at the first step of work after the practical works. To this description, the architectural-ornament is a forming-group or a formings-group with the main lines, in the units of a house, and in the intersection of its sides and and surfaces which are determined with the material-spesif iciation which are Âused and made with the different techniques and which includes the affects of the sociatical-situation and which has a historical-continuing and which includes an adding-aspect to the architecture, and which includes hand-art in an important level arid which shows spesif ic-geographical, sociatical and historical age-spesifications, and as a business of creating-shape which is attempted without any other out-affect. In short, if the component is a factor of a building-part which helps to form a house in the space; the parts of the building are those which give an addition to this forming, in the second degree from point view of archi tecture. Besides these, the less important parts like motif and composi tion are described. One of the important ideas which form the other side of the subject in the house. In the second part, especially, since the area-houses were examined thorouphly, the spesif ications were referred that a family led their life-need on their small-field, and their home had speci al store-building near them like SERANDER which is itself.And the other spesification which has to be mentioned is that the countryside part houses of the region contains the wooden-house examples of Turkey. The fourth is the part which is examined directly. First, the materi als, technique and the artic-modif ications of the ornaments are introduced making use of the spesif ications in the house-ornaments of the region. In the second content, the materials, technique and ornaments are examined and introduced with noticable examples, in the connections of factors. To these, there are ornaments which can be made with stone, metal, a little paint and plaster but accepting the wooden house as the first. As a sub ject, convictional, vegetal, geometric, abstract ornaments are seen. The techniques, cutting, prefabricated and sculpture are used for wooden-housse; and sculpture forstone houses, and the technique of hot-forming is used for the metal. As results, an example group which was gathered together from both distribution of house-ornament-fact in the region and the connections from point view of elements on house-ornament in Anatolia and from the wooden- house-ornament motifs and appraise of the houses in the cities and country side from point view of ornament. The most common kind of ornament are seen in the techniques of wooden materials and in the techniques of sculpture around Rize and in the country side. The decoratif-ornament which belongs to Christian-Culture is seen in the front parts of the houses in Anatolia, for example, the houses in Safranbolu, and application-spesif ication on the elements of the houses go well with each other, although they don't show the same richness. And so, the architectural-ornament-fact, on the traditional-houses of the re gion has been tried to be examined with the spesification which can be re ferred as outside spesif ications. It can be said that the works following each other being appraised from point view of inside-appraise and, even, in these ways, the total-works which will include the houses in Turkey from region to region can exhibite the panorama of the traditional-house- ornament-fact of Turkey. In the additions, the addresses which are believed that it can help architectural-researches about the traditional-houses in the region and also, the addresses which can be determined on the houses and ornament, have been presented. And also, in the other addition, it is a short-dic tionary experiment on the work. VIIISo, a certain direction has been documented on the Black-Sea houses in opposition to rapid decrease of the traditional-houses with the rapid changing which is in the 20tn century. The other spesif ication is that a method experiment has been exhibited for the same works. It can be said that this work has importance from point view of these two ways. IX