Çankırı-Şabanözü çevresinde jeolojik kirlenmeye neden olan minerallerinin kökenleri, çevreye etkileri ve riskleri

Abstract

TV ÖZET Çankırı Şabanözü ve yalan çevresindeki yerleşim birimleri ofiyolitli melanj olarak adlandırılan temel üzerine kurulmuştur. Bu bölgede çok sayıda üst solunum yolu hastalıkları görülmüştür. Sağlık bilimciler hastalıkların doğal çevre ile ilişkili olduğunu düşünmüş buna karşı konu ile ilgili çalışma, yerbilimciler tararından ayrıntılı olarak yapılmamıştır. Bu amaca yönelik olarak Orta Anadolu'da Çankırı-Şabanözü ilçesi ile Gümerdiğin ve Gürpınar (Eregez) köylerini içine alan yaklaşık 46 km21ik bir alanda çalışma gerçekleştirilmiştir. Çalışma, arazi çalışmaları, laboratuvar çalışmaları ve çalışmaların yorumlanması olmak üzere üç aşamada yürütülmüştür. Arazi çalışmalarıyla, Şabanözü ve yakın çevresinde daha önce yapılmış olan 1: 25 000 ölçekli jeoloji haritası ele alınarak çalışma konusu ile ilgili kayaç toplulukları belirlenmiştir. Laboratuvar çalışmalarında optik mikroskop, XRD, XRF ve SEM görüntü analiz metodları kullanılmıştır. Yapılan laboratuvar çalışmalarıyla, insan sağlığım olumsuz yönde etkileyen, ofiyolitik bölgelerdeki mevcut kayaç topluluklarının yüzey ve okyanus tabam alterasyonu ve metamorfizması sonucu oluşan ayrışım ve metamorfizma ürünü mineraller olanaklar dahilinde saptanmaya çalışılmıştır. İnceleme alanında yüzeylenen mafik ve ultramafik kayaçlardaki mineral ve mineral topluluklarından, bölgenin yeşilşist fasiyesinden amfibolit fasiyesinin başlangıç koşullarına kadar düşük-orta derecede metamorfizmadan etkilendiği saptanmıştır. Metamorfizma ve alterasyon, kayaçları serpantinleştimıiş ve ilksel dokunun kaybolmasına neden olmuştur. Kalıntı minerallerin (olivin, piroksen ve amfibol) bileşiminden, serpantinirlerin dünit ve harzburjit türü kayaçlardan türediği saptanmıştır. Ayrışım ürünü, mineraller piroksen ve olivin çanaklarında yapraksı yapısıyla antigorit (?) ve lizardit, lifsi yapısıyla krizotil, bunun yanısıra tremolit- aktinolit, klorrt, talk ve kalsit mineralleridir. Laboratuvar çalışmaları ve kimyasal analiz verilerinden hesaplanan CIA değerlen ile A-CN-K ve A-CNK- FM diagramlarından bölge kayaçlarının başlangıç ile ortaç derecede kimyasal bozunmaya uğradığı saptanmıştır. İnceleme alanındaki alterasyon etkisinin elde edilen bulgularla batıdan doğuya doğru arttığı gözlenmiştir.Kimyasal analiz verileri, bölgede geniş yayılıma sahip olan, serpantinitlerin aberasyonuna bağlı olarak Si, Fe ve Mg miktarında belirgin bir azalma olduğunu göstermektedir. Açığa çıkan söz konusu element farkı yöre insanının kullandığı suya ve toprağa karışabilecek çokluktadır. SEM analizleriyle krizotil Merinin 8-15 mikrometre boyunda olduğu saptanmıştır. Bu değerler mesothelioma ve akciğer kanserine neden olabilecek kritik lif boyudur. ANAHTAR KELİMELER: Çankırı-Şabanözü, Sağlığa zararlı mineraller, Ayrışma ve metamorfizme ürünü mineraller

VI ABSTRACT Many of the towns and villages near by Çankırı-Şabanözü have been located on the basement of ophiolitic melange. The number ol pulmonary disease case in the area is very high. Health scientist pointed out that the diseases- have been related to the environment. However, geological studies have been limited. This study includes Çankırı- Şabanözü towns anxL Gûmerdiğin-Gûrpınar (Eregez) villages, Central Anatolia, with 46 km2 of the area. This study consist of three steps as ; field studies^ laboratory studies and general interpretations. 1:25.000 scaled geological map of Şabanözü area and its vicinity that has been studied by the previous investigators. Potentially hazardous minerals which are product of alteration and metamorphic processes have been analyzed by using optic microscope, X- Ray Diffraction (XRD), X-Ray Flouresence (XRF) and Scanning Electron Microscope (SEM). Mineral assemblages- ol mafic and ultramafic rocks indicate that these rocks have been subjected to green schist facies to lower limit of amphiboliie facies metamorphism. The original textures oi the rocks have been lost during metamorphism and alteration. The -composition of relict minerals (olivine, pyroxene^ amphiboleX showed that serpantimtes have been produced from dunites and harzburgites. Secondary alteration minerals^ mostly placed in the micra fractures oi pyroxene and olivine which are platy antigorite (?) and lizardite, fibrous chrysotile and also tremoBteaetinoMte; chlorite, talc andcalcite. A-CN-K, A-CNK-FM diagrams and CIA values indicate that rocks have been subjected ta low - medium grade chemical weathering. Effects oi alteration increases from west to east. Chemical analyses showed that the amount oi Sv Ee and Mg. ions have been decreased depending on weathering or serpantinization. Delibrated elementsc&ntammcrtethesoiLand waterirequently used by villagers. Chrysotiles of 8- 15 micrometers length were measured by SEM analyses. These values represent critical fiber sizes,, which cause- mesothelioma and lung, cancer..Key Words: Çankırı - Şabanözü, Hazardous minerals, Product of alteration and metamorphism minerals