Türkiye`nin bazı doğal Amaryllidaceae ve Iridaceae türlerinin polen morfolojisi

Abstract

TÜRKİYE'NİN BAZI DOĞAL AMARYLLIDACEAE VE IRIDACEAE TÜRLERİNİN POLEN MORFOLOJİSİ Serap Işık ÖZ Bu araştırma kapsamında, Amaryllidaceae familyasına ait 6 cinse (Sternbergia Waldst. & Kit., Leucojum L., Galanthus L., Ixiolirion Fischer ex Herbert, Narcissus L., Pancratium L.) bağlı 21 takson ile, Iridaceae familyasına ait 5 cinse {Hermodactylus Miller, Gynandriris Pari., Crocus L., Romulea Maratti, Gladiolus L.) bağlı 46 taksonun polen morfolojileri detaylı olarak çalışılmıştır. Örneklerin polenleri ışık ve taramalı elektron mikroskopları ile incelenmiş ve fotoğrafları çekilmiştir. Taksonların polen morfolojisi özellikleri (polen tipi, şekli, boyutu; ekzin süslenmesi (ornemantasyon), yapısı; açıklık (apertür) özellikleri; kapakçığın (operkulum) bulunup bulunmaması, var ise özellikleri; ekzin ve intin kalınlığı) betimlenmiştir. Bazı polen morfolojisi özellikleri temel alınarak, her iki familya için polen anahtarı verilmiştir. Amaryllidaceae familyasının ve yakın akrabası kabul edilen iridaceae familyaları arasında temel olarak, polen tipi ve boyutu ile ekzin süslenmesi ve kapakçık özellikleri açısından karşılaştırmalar yapılmış ve evrimsel açıdan bazı bağlantılar kurulmuştur. Amaryllidaceae familyasının tüm taksonlarında polenlerin tek oluklu (monosulkat) olduğu belirlenmiştir, iridaceae familyasında ise tek oluklu polenlerin yanı sıra, tek oluklu tipten evrimleştiği düşünülen çeşitli polen tipleri (iki-, üç-, dört-, birleşikoluklu, oluklu-yuvarlak açıklıklı, yuvarlak açıklıktı, sarmal açıklıklı, düzensiz dağılmış açıklıklı ve açıklıksız) (di-, tri-, tetrasulkat, sinsulkat, sulkat-porat, porat, spiraperturat, periaperturat ve inaperturat) kaydedilmiştir. Amaryllidaceae polenleri (uzun eksen 19.3-82.8 x kısa eksen 10-63 jam) genellikle İridaceae polenlerinden (40.5-108 x 36-92.5 ^m) (yuvarlak polenlerde çap 47.25-130 ^m) daha küçüktür. Her iki familyanın polenlerinde ağsı (retikülat) ekzin süslenmesi hakimdir. Bununla birlikte; bazı cinslerin polenlerinde başka süslenme tiplerinin olduğu ortaya konmuştur. Leucojum ve Galanthus üyelerinde retipilat, evrimsel açıdan ileri kabuledilen Crocus, Romulea ve Gladiolus cinsi üyelerinde ise küçük çıkıntılı-delikli (spinüloz-perforat) ekzin süslenmesi görülmektedir. Kapakçık her iki familyanın çoğu cinsinde mevcuttur. Amaryllidaceae içinde tek bantlı kapakçığa sahip Ixiolirion dışındaki taksonlarda genellikle parçalı kapakçık kaydedilmiştir. Tek bantlı kapakçık Iridaceae'nin ilkel olarak kabul edilen Hermodactylus cinsinde de belirlenmiştir. Aynı familyaya dahil Gladiolus'ta iki bantlı kapakçık, Romulea'da ise iki bantlı kapakçığın yanısıra değişik kapakçık tipleri mevcuttur. Bu durum polen evrimi açısından ileri bir özellik olarak değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Polen morfolojisi, Amaryllidaceae, Iridaceae, Türkiye. Danışman: Doç.Dr. Emel OYBAK DÖNMEZ, Hacettepe Üniversitesi, Biyoloji Bölümü, Botanik Anabilim Dalı.

THE POLLEN MORPHOLOGY OF SOME WILD TURKISH SPECIES OF AMARYLLIDACEAE AND IRIDACEAE Serap Işık ABSTRACT In this study, pollen grains of 21 taxa belonging to 6 genera of the family Amaryllidaceae (Sternbergia Waldst. & Kit., Leucojum L., Galanthus L., Ixiolirion Fischer ex Herbert, Narcissus L., Pancratium L.) and of 46 taxa from 5 genera of the family Iridaceae (Hermodactylus Miller, Gynandriris Pari., Crocus L., Romulea Maratti, Gladiolus L.) have been investigated by light and scanning electron microscopes in detail. Photographs of pollen grains of the taxa have been taken. Palynological features of each taxon (pollen type, shape, size; exine sculpturing and structure; features of aperture(s) and operculum (if present); thickness of exine and intine) have been described. Based on some pollen morphological features, a pollen key to the two families is given. Comparisons have been made between Amaryllidaceae and Iridaceae, which are considered as closely related families, with respect to pollen type, size, exine sculpturing and operculum characteristics. Also, some evolutionary correlations have been made between the two families. It has been revealed that in all taxa of the former family pollen grains are monosulcate. In the latter family various pollen types (di-, tri-, tetra-, synsulcate, sulcate-porate, porate, spiraperturate, periaperturate and inaperturate) which are thought to be derived from monosulcate type have been recorded. Pollen grains of the former (long axis 19.3-82.8 x short axis 10-63 urn) is in general smaller than those of the latter (40.5-108 x 36-92.5 urn) (diameter 47.25-130 urn in spheroidal pollen grains). Reticulate exine sculpturing types have also been encountered. In Leucojum and Galanthus exine sculpturing is retipilate while in the members of more advanced genera Crocus, Romulea and Gladiolus exine sculpturing is spinose-microperforate. Operculum is present in most taxa of the families. It is often characterised by exine islands (fragmented) in Amaryllidaceae with the exception of single banded operculum on Ixiolirion pollen grains. Single banded operculum is also present in Hermodactylus, one of primitive genera of Iridaceae. IllIn Gladiolus double banded operculum has been dominantly found while in Romulea a wide range of operculum types in addition to double banded type have been found. This case has been evaluated as an evolved pollen feature. Keywords: Pollen morphology, Amaryllidaceae, Iridaceae, Turkey. Advisor: Assoc. Prof. Dr. Emel OYBAK DÖNMEZ, Hacettepe University, Department of Biology, Botany Section. IV