Doğu Anadolu`da IX-XI. yüzyıl manastır toplulukları işhan manastırı

Abstract

ÖZET Tao-Klardjetie adı ile anılan ve bugün Türkiye sınırları içinde kalan bölge, ortaçağda Gürcistan'ın önemli bir kültür ve politika merkezi olmuştur. Tao- Klardjetie adı, Çoruh Nehri 'nin ve kollarının suladığı vadileri kapsayan bütün bölge için kullanılmaktadır. Gürcistan'da bilinen ilk manastır, V. yüzyılda, Kral Vahtang Borgaslan (449-499) tarafından, bugünkü Bağcılar Köyü'nün bulunduğu yere kurulan Opiza Manastır ı 'dır. IX. yüzyılın basında bölgede önemli gelişmeler olur. Kültürlü bir kişi olan ve birkaç dil bilen Rahip Grıgor Kandzda (759-861) ve öğrencileri yaklaşık seksen yıl içinde bölgede toplam oniki manastır kurmuşlardır. Besi bizzat Rahip Kandzda, diğerleri öğrenciler tarafından kurulan bu manastırların ilki Rahibin adı ile anılan bugünkü Kaçkal Dağı yamacındakidir. 951 yılına tarihi enen bir elyazması ve kil i sel erdeki kitabelerin yardımıyla, Pırnallı Köyü'ndeki Porta, Ishan Köyü'ndeki îshan, Bulanık Köyü'ndeki Eni -Rabat, Camlıyamaç Köyü'ndeki ösk, Hamaml ı köy 'deki Dolishan, Bağbası Köyü'ndeki Haho, Altıparmak Köyü'ndeki Parhal, Tekkale Köyü'ndeki Dört Kilise, Cevizi i köy 'deki Tbeti ve Cengelli Köyü'ndeki Canlı Manastırları 'nı IX. -XI. yüzyıllar arasına tarihlendirmek mümkün olmaktadır. Bölgedeki manastırların kiliseleri, `Gecis Dönemi` Gürcü mimarisinin en önemli örnekleri arasında yer alır. Bu dönemde çeşitli plan tipleri uygulanmıştır. Cepheler ve yüksek kubbe kasnaklarında kör arkadlara, üçgen nişlere, pencere ve portal üzerlerinde, tas kabartma bezemelerle süslü taçkemerlere yer verilmiş, farklı mal-XI seme ile cephelerde pal i krom etki yaratılmaya çalışılmıştır. Bölgeye has olan bu özellikler, `Altın Çağ` olarak adlandırılan XI. -XIII. yüzyıl Burcu mimarisinin anıtsal boyutlu kiliselerinde tekrarlanır. IX. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilen ishan Manastır Kilisesi bir ön örnek olarak seçilmiş ve bölgenin, dolayısıyla, `Geçiş Dönemi` Gürcü mimarisinin özelliklerini tanıtabilmek üzere, ayrıntılı incelenmiştir. Araştırmalar sonunda, manastır kilisesinin özgün bir planı olduğu ortaya çıkmıştır. Apsisteki, dikdörtgen planlı iki katlı dehlize açılan arkadın, iddia edildiği gibi VII. yüzyıldan kalan bir tetrakonchos eksedrası olmadığı ve yapının diğer mekanları ile birlikte planlanıp aynı zamanda inşa edildiği saptanmıştır. îshan'daki kilisenin Bizans, Suriye, Ermeni ve diğer Gürcü yapıları ile karşılaştırmalı değerlendirmesi, ?farklı kültürlerin birbirleri üzerindeki etkilerini ortaya koyar. îlk kez îshan'da denenen cephe düzenlemesi ve diğer mimari unsurların, daha sonraki dönemlerde, bölgede ve Gürcistan'da çok sayıda yapıda tekrarlandığı, öte yandan, erken Anadolu, Suriye ve Ermeni yapılarının bazı özelliklerini de îshan'daki kilisenin benimsendiği görülür. Îshan'daki kilise, özgün plan tipi, cephe düzeni, süsleme ve freskoları ile `Geçiş Dönemi` Gürcü mimarisinin bölgedeki en önemli yapısıdır.

XXX SUMMARY Tao-Klard jeti e, now within the territories of present day Turkey, was one of the most important cultural and political centres of medieval Georgia. The name is employed in reference to the whole region, watered by the river Chorokki (Çoruh) and the waters flowinq into it. The first monastery in the whole Georqia, Opiza (Baqcilar), was founded as early as the 5th century, by Wachtanq Gorqaslan (449-499). The first decades of the 9th century witness a renaissance in Tao-Klard jetie. A learned man of many lanquaqes. Bishop Griqor Khanzdha (759-861), toqether with his disciples, founded twelve monasteries, which functioned as social and cultural centres. The first monastery, named after him, was Khandzha (Kackal ). Throuqh a written source, datinq to 951, and the inscriptions, some of the churches still possess, it is possible to date the monasteries. Porta (Pırnal 1 ı), Ischkani (İshan), Dschki (ösk), Chachuli (Haho), Eni- Rabat (Yeni Rabat), Dolishani (Dolishan), Parchal i (Parhal), Octhta Ecclessia (Dört Kilise), Tbeti (Tbeti) and Tchanqly (Cenqelli) between 9th to 11th centuries. The construction activities in Tao-Klard jetie cover an epoch in Georqian architecture, known as the `Transition Period`. The different kinds of plan types, blind arcades on the facades and on the hiqh drums, other architectural details like, trianqul ar niches, archi volts over the windows, richly decorated portals and the hiqh quality of masonry, and the polychrome effect, obtained throuqh the employment of differentXXX SUMMARY Tao-Klard jeti e, now within the territories of present day Turkey, was one of the most important cultural and political centres of medieval Georgia. The name is employed in reference to the whole region, watered by the river Chorokki (Çoruh) and the waters flowinq into it. The first monastery in the whole Georqia, Opiza (Baqcilar), was founded as early as the 5th century, by Wachtanq Gorqaslan (449-499). The first decades of the 9th century witness a renaissance in Tao-Klard jetie. A learned man of many lanquaqes. Bishop Griqor Khanzdha (759-861), toqether with his disciples, founded twelve monasteries, which functioned as social and cultural centres. The first monastery, named after him, was Khandzha (Kackal ). Throuqh a written source, datinq to 951, and the inscriptions, some of the churches still possess, it is possible to date the monasteries. Porta (Pırnal 1 ı), Ischkani (İshan), Dschki (ösk), Chachuli (Haho), Eni- Rabat (Yeni Rabat), Dolishani (Dolishan), Parchal i (Parhal), Octhta Ecclessia (Dört Kilise), Tbeti (Tbeti) and Tchanqly (Cenqelli) between 9th to 11th centuries. The construction activities in Tao-Klard jetie cover an epoch in Georqian architecture, known as the `Transition Period`. The different kinds of plan types, blind arcades on the facades and on the hiqh drums, other architectural details like, trianqul ar niches, archi volts over the windows, richly decorated portals and the hiqh quality of masonry, and the polychrome effect, obtained throuqh the employment of different