Osmanlı resim sanatında kıyamet alametleri: Tercüme-i Cifru`l-Cami ve tasvirli nüshaları

Abstract

Müslüman toplumlarda kıyametin zamanı sürekli tartışılan bir konu olmuştur. Hatta İslâm dininin doğuş yıllarında Hz. Muhammed'e bu konu. Kuran-ı Kerim'de de belirtildiği gibi sıklıkla sorulmuştur. Bunun üzerine Allah, kıyametin zamanını sadece kendisinin bildiğini açıklamıştır. Ancak İslâm klasik kaynaklarında, kesin zamanı bilinmeyen kıyametin habercisi olan olay ve olgulardan bahsedilmektedir. Tercüme-i Cifru 1-Câmi kıyamet alametleri ile ilgili detaylı bilgilerin bulunduğu bir eserdir. Tercüme-i Cifru 'l-Câmi, Abdurrahman b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el- Bistâmi'nin (ö. 1454) yazmış olduğu ed-Dürrü'l-Munazzam fî Sırrı 'l-İsmi'l-A 'zam adlı eserin tercümesidir. Bu eserin günümüze resimli üç nüshası ulaşmıştır. Bunlardan III. Mehmed'in saltanatı yıllarında (1595-1603) hazırlanan nüsha Topkapı Sarayı Müzesi kütüphanesinde (Bağdat 373), I. Ahmed'in padişahlığı zamanında (1603-1617) hazırlanan yazma İstanbul Üniversitesi kütüphanesinde (TY 6624) ve 1747 tarihli resimli yazma ise bugün Chester Beatty kütüphanesinde (No: 444) bulunmaktadır. Ayrıca bunların dışında çeşitli kütüphanelerde resim yerleri boş bırakılan yazmalar da bulunmaktadır. Bu yazmalar kıyamet alametlerinin tümünün bir arada resimlenmesi bakımından özgündür. Özellikle İslâm toplumlarında çok tartışılan Mehdi ile ilgili tasvirlerin başka yazmalarda örneği olmaması, bu yazmaları daha da önemli kılmaktadır. Bu çalışmada esas olarak sözü edilen eserlerin resimlerinin ikonografik çözümlemeleri yapılmış, resimlerin metinle bağlantısı irdelenmiş ve İslâm-Osmanlı ikonografisi içindeki yeri saptanmıştır. Kopyalarda resimlenmiş sahnelerin metinle karşılaştırması, nakkaşların metne ne derece sadık kaldığı, hangi durumlarda metinde olmayan ayrıntıları ilave ettiği gibi sorulara cevap önerileri sağlamıştır. İslam ve Osmanlı resim sanatında kıyamet alametleri ile yerleşik kalıpların belirlenmesi bakımından kimi önermeler yapmayı olanaklı kılmıştır. Tercüme- Cifru 'l-Câmi 'nin resimli kopy alarındaki ikonografik yaklaşımların saptanması ve İslâm kültürü ile dönemin Osmanlı toplumunun ve sarayının kültürel ve ideolojik yaklaşımları arasında var olan bağlantıların saptanması araştırmanın temel amacını oluşturmaktadır.

The time of the end of the world has always been discussed by Muslim communities, even in the time of the Prophet Mohammad. The Quran mentions that only God knows the exact time of the end of the world. Althought there is no certain time stated by Quran and Hadith literature, we can find many traditions related to its signs and indications in classical Islamic literature. In fact, Tarcuma-i Jifr al-Jâmi is one of them. Tarcuma-i Jifr al-Jâmi is a translation of ad-Durru 1-Munazzam fi Sirri 7- Ismi 'l-A 'zam written by Abdurrahman b. Muhammed b. Ali b. Ahmed el-Bistâmi (d. 1454). Three copies of Tarcuma-i Jifr al-Jâmi have survived: One of them is in the library of Topkapi Sarayi Museum (Bağdat 373), which dates back to the reign of Mehmed III (1595-1603), other copy which was prepared in the time of Ahmed I (1603-1617), is in the library of Istanbul University (TY 6624). The last one which was completed in 1747 is housed in the Chester Beatty library, Dublin (MS. 444). In addition to those introduced in this dissertation, there are several unillustrated manuscripts of the text in various libraries in Turkey. The manuscripts studied are original in terms of combining and illustrating all the apocalyptic signs in Islamic religious culture. The illustrations depicting Mehdi (Messiah), which cannot be found in other Islamic manuscripts, make the copies of Tarcuma-i Jifr al-Jâmi more important. A comparison of illustrations and the text shed light to the questions as if the painters were dependent to the text, or they add some details which were hardly mentioned in the text. Similarly, a comparative analysis of the illustrations of certain themes guides us to make some assumptions in the determination of the signs of doomsday both Islamic and Ottoman art. Both in the text and in the accompanying illustrations, although in a subtle way, an identification established between the Mehdi and the Ottoman sultans and their accomplishments. In a sense, this approach provides Ottoman sovereignty a religious legitimacy. The main aim of this work is to determine iconographic interpratations in the illustrated copies of Tarcuma-i Jifr al-Jâmi and to reveal the ties between the Islamic culture and the Ottoman thought.