Osmanlı Beyliği mimarisinde Anadolu Selçuklu geleneği

Abstract

IV ÖZET GÜNDÜZ, Sema. Osmanlı Beyliği Mimarisinde Anadolu Selçuklu Geleneği, Doktora Tezi, Ankara, 2006. Anadolu Selçukluları'nın siyasi çöküşü ile birlikte beyliklerin ortaya çıktığı 14. yüzyıl, Osmanlı Beyliği mimari dilinin oluşum sürecini ortaya koyar. Bu süreçte rol oynayan etkenlerle birlikte, beyliğin sanatsal ortamındaki mevcut geleneğin yansımaları tez konumuz kapsamında değerlendirilmiştir. Sosyal ve siyasi konumu, maddi gücü ve kişiliği ile bani, büyük ölçüde eserlerini tanımlar. Baninin sözü edilen özellikleri doğrultusunda, eseri ortaya çıkaran sanatçılar devreye girer. Sanatçıların yaratılan üsluplarım, üslupları ise kültürlerinin izlerini taşır. Bu nedenle bani, yapım yöneticileri ve sanatçı gibi bir eseri tanımlayan en önemli üç değişkene, konunun tarih ve coğrafya olarak iki farklı dağılım alanının olmasından dolayı, coğrafi konum, yerel ve dönem özellikleri gibi farklı değişkenler de eklenmelidir. Bu belirleyiciler, yeni kurulan bir devletin mimari üslubunun oluşum sürecine nasıl bakılması gerektiğini ortaya koyar. Diğer bir deyişle, birbiri ile bağlantılı olan, siyasi ve ekonomik durumu da içerisine alan sosyal, coğrafyanın neden olduğu bölgesel, bani ve sanatçı gibi kişisel koşulların gelenek üzerindeki etkileri göz ardı edilmemelidir. Osmanlı Beyliği, dönemin ve yerleşimlerin koşullarına uygun bazı çözümler üretir. Beyliğin uzun süre başkenti olan Bursa' daki mimari yapılanma, dönemin mimari dilinin bugün `başkent üslubu` olarak tanımlanmasını sağlayan bir anlayışı ortaya çıkarır. Ancak bu üslupta, şehir bazında bazı farklılıklar dikkati çeker. Bizans coğrafyasında kurulmuş olan Osmanlı Beyliği'nde mevcut yerel özellikler Bizanslıdır. Bu nedenle Yenişehir, iznik ve Bursa' daki erken tarihli yapılarda muhtemelen çalışan yerel sanatçıların da etkisiyle Bizanslı özellikler daha yoğun hissedilir. Coğrafya olarak Balkanlara yakın olan Edirne yapılarında kendine özgü bazı mimari özelliklerin, Anadolu Selçuklu topraklarında bulunan Amasya' daki örneklerde ise Selçuklu özelliklerinin etkili olduğu dikkati çeker.Bununla birlikte, Osmanlı Beyliği mimarisi üzerinde, devlet olarak yıkılmış olsa da Anadolu'daki Selçuklu kültürünün varlığı yadsınamaz. Selçuklu geleneğinin, Osmanlı Beyliği mimarisi üzerindeki etkileri tüm bu değişkenler çerçevesinde değerlendirildiğinde, Osmanlı Beyliği'nin dönemin koşullarına uygun olarak belirli çözümler üretmiş olduğu dikkati çeker. Her iki dönem yapılan plan şemaları ölçeğinde incelendiğinde, üç farklı yaklaşımla karşılaşılmaktadır. Birincisi, Selçuklularda ön örnekleri bulunan bazı mimari özellikler ya da şemalarda iki kültür çevresi arasında bir gelişim çizgisi yansıtacak şekildeki benzerliklerdir. İkincisi, Anadolu'daki mevcut plan kurgulan ve mimari elemanların, yeni oluşumları biçimlendirdiği düzenlemelerdir ki, bunlar öncül şemaların biçimlendirdiği yeni kullanımlar olarak tanımlayabiliriz. Üçüncüsü ise, iki dönem yapılan arasında farklılık gösteren, kısacası Osmanlığı Beyliği ile birlikte terk edilen özelliklerdir. Bu doğrultuda, tarih ve sanat tarihi araştırmacılarının dile getirdiği Selçuklu ve Osmanlı Beyliği arasındaki tarihsel ve kültürel süreklilik tanımlaması, mimari eserler ölçeğinde sorgulandığında, tek cevapla yetinmenin mümkün olmadığı görülür. Anahtar Sözcükler: Anadolu Selçuklu, Anadolu Selçuklu Mimarisi, Osmanlı Beyliği, Osmanlı Mimarisi, Mimaride Etkileşim, Mimaride Gelenek.

VI ABSTRAC GÜNDÜZ, Sema. The Tradition of Anatolian Seljukids in the Architecture of Ottoman Emirate, Ph.D Thesis, Ankara, 2006 The 14th century, along with the political end of Anatolian Seljukids and the rise of emirates puts forward the formation era of the Ottoman Emirate's architectural style. The effective factors in this period and the reflections of existing traditions observed in the emirate's artistic environment have been evaluated within the subjects of our thesis. A patron defines his works by means of his social and political position, wealth and personality and the artists - the creators of these works comes out through these mentioned features of the patron. The creations of artists reflect the traces of their styles, and their styles reflect the traces of their cultures. In this respect, in addition to the most important three factors, such as patrons, construction managers and artists which best defines an edifice, different factors are to be add such as geographical location, characteristic features of the period and the region because of the two different fields of the subject as history and geography. These determiners put forward how the formation period of the architectural style of a new established state can be observed. In other words, integrated conditions and their impacts on traditions such as social conditions including political and economical situations, regional conditions defined by geography and personal conditions as patron and artists have to be considered. The Ottoman emirate produces certain solutions reasonable to the conditions of the period and the settlements. The architectural progress in Bursa, indicates a concept which makes us to determine the architectural style of this period as `the capital style` today. However, some differences are considerable in this style according to the city scopes. Therefore, also by the impacts of the probably worked regional artists one can observe more concentrated Byzantine originated features in early dated edifices in Yenişehir, İznik and Bursa. It can be noticed that, certain unique architectural featuresvıı are effective in Edime which is closer to the Balkans due to its geographical location; however Seljukids features are more effective in the instances in Amasya which exists on the lands of Anatolian Seljukid dynasty. In addition, the existence of Seljukid culture in Anatolia -although the state has been collapsed- and its impact on the architecture of the Ottoman Emirate cannot be denied. When the impacts of Seljukid tradition on the architecture of Ottoman Emirate taken in to consideration in respect of all these factors, it can be noticed that The Ottoman Emirates has produced reasonable certain solutions due to the conditions of the period. When the plan types of the buildings of these two different periods evaluated, three different approaches can be determined. The first one is the similarities seen on some architectural features or schemes, which reflects a developing progress between two cultures and found in the earlier examples of Seljukid period. The second one is the new arrangements that shaped new formations which formed by existing plan types and architectural components in Anatolia. This can also be determined as new usages, which had been formed by former schemes, and the third one is the main differences between two periods, the features that had been abandoned by the Ottoman Emirate. In this respect, when the definition stated by the historians and art historians as historical and cultural continuity between the Seljukids and the Ottoman Emirate investigated within architectural instances, it should be understood that only one answer is not possible and adequate. Keywords: Anatolian Seljukid, Anatolian Seljukid Architecture, Ottoman Emirate, Ottoman Architecture, Interaction in Architecure, Tradition in Architecture.