Ankara Sancağı`nda timar sisteminin dönüşümü

Abstract

Bu çalışmada, Ankara sancağı ekseninde XVI. yüzyılın sonu ve XVII. yüzyılın ilk yansı boyunca meydana gelen timar sisteminde değişmeler ve nedenleri, aynı dönemde İmparatorluk genelindeki gelişmeler çerçevesinde ele alınmıştır. Tarihçiler genellikle, Kanuni'nin ölümünden sonra Osmanlı Devleti'nin bir gerileme içine girdiği yönünde bazı tespitlerde bulunurlar. Bir kısım tarihçi de, bu dönemi tanımlarken daha tarafsız bir kavram olan dönüşüm tabirini kullanmayı uygun görürler. Osmanlı toplumunda ve müesseselerinde, XVI. yüzyıl sonu ve XVII. yüzyılın ortalarına kadar önemli bir dönüşümün yaşandığı son zamanlarda yapılan araştırmalarda yaygın bir kanaattir. Bizim çalışmamız da, sözü edilen dönemde timar sisteminin bir Osmanlı temel kurumu olarak yönetim ve organizasyonunda meydana gelen değişiklikleri ele almak ve bunların yansımalarını bir bölge örneğinden yola çıkarak ampirik olarak değerlendirmektir. Çalışmamızda timar sisteminin durumunun incelenmesi bakımından, ruznamçe defterleri ve 1042 tarihli yoklama defteri bizim temel kaynağımız olmuştur. Gerek ruznamçe ve yoklama defterleri hakkında bugüne kadar yazılanlar gerekse bunlara dayalı çok az sayıdaki araştırmadan ortaya çıkan sonuçların değerlendirilmesi, bu defterlerin timar sisteminin XVI. yüzyılın sonundan itibaren takip edilmesi ve incelenmesi bakımından fevkalâde bir öneme sahip olduğunu bize gösterir. Buradan hareketle, Ankara Sancağı'nı araştırma sahası olarak belirledik. XVI. yüzyılın sonundan XVI. yüzyılın ortalarına kadar olan bir zaman diliminde, timar sisteminin işleyişine dair bir bölge örneğinden hareketle, değişim ve dönüşüm evrelerini ortaya koymaya çalıştık. Şüphesiz bunu gerçekleştirirken amacımız, çalışmamızın asıl kaynağı durumundaki yukarıda bahsettiğimiz defterlerden elde edilen veriler ışığında Ankara Sancağı'nda timar sisteminin durumunu tespit etmekti. Bu çerçevede; Ankara'ya ait dirlikleri ve dirlik sahiplerini, bunlara tahsis olunan yerleşim birimlerini mercek altına aldık. Görünen manzara şuydu: XVI. yüzyılın son çeyreğinden itibaren değişen sosyo ekonomik, idari ve askeri şartlarla birlikte, taşra idaresinin ve kırsal organizasyonun temeli olan bir müessese de bu değişen şartlardan oldukça etkilenmiştir. Meselâ, genel olarak kural olmamasına rağmen babadan oğula geçen umarların sayısı, 1633-1645 yıllarına ait yoklama defterindeki oram sadece %5,5'dir. IV. Murad'ın yaptırdığı umum timar ve zeamet yoklamasından sonra, mümkün olduğu kadar fazla timarlara adam yerleştirmek için kişinin kökenine bakılmaksızın, devrin kayıtlarının tabiriyle, harb u darba kadir, yarar ve müstehakk yiğitlere timarlar tevcih edilmiştir. Bu durumu Ankara'da da görmemiz mümkün çünkü daha önceki ruznamçe kayıtlarına bakacak olursak, kimden intikal ettiği, intikal şekli, görevi gibi detaylı bilgilere bu yoklamadan sonraki ruznamçelerde pek rastlanmaz. Timar sahiplerinin sosyal yapısmda ve görevde kalma sürelerindeki artışa paralel olarak, incelenen dönemde Ankara Sancağı'nda timarlı sipahilerin sayısında da bir miktar düşüşün (1569'da 365 timar sahibi varken 1633-1645 arasında 254 düşmüş yaklaşık % 32) yaşandığını görüyoruz. Bu bilgiler ve veriler Anadolu Eyaleti'nin bir sancağından derlenmiştir.Bu tür bölgesel nitelikli çalışmaların çoğalması, timar sistemindeki değişim ve dönüşümünü çok daha net görmemizi sağlayacağı kuşkusuzdur.Anahtar Sözcükler Timar sistemi, Ankara Sancağı, Timar Ruznamçe, XVII. yüzyıl, dönüşüm.

In this study, the changes taking place during the last decades of the XVth and the first half of the XVIIth centuries in the timar system as applied in the district of Ankara, and the reasons behind these changes, are explored within the framework of the general developments of the empire. Some historians usually tend to make certain judgements suggesting the entry of the Ottoman State into a state of bacwardness soon after the death of the Sulaiman the Lawgiver, while others prefer to use the term `transformation`, reflecting their relative objective approach to the matter, for the same period. That a significant transformation took place in the society and the institutions of the late XVIth and the first half of the XVIIth century Ottoman world, is a widely accepted wiew prevalent in the recent researches. This study also aims to throw light to the changes seen in the organization and the administration of the afore-said timar system as a unique Ottoman institution during the same period and tries to analyze the results occasioned by these changes empirically. The major sources of the study are the ruznamçe registers and the inspection book of 1042 A.H. Either the early explorations made about the daily ruznamçe registers and inspection books so far and the interpretation of the results reached during the explorations demonstrate that these registers are vital for the timar studies of the period starting with the late XVIth century. This aspect, in fact, is the starting point for this local study of Ankara district. In the course of the study, taking the Ankara district as a model, the phases of change and transformation of the timar system during the period between late XVIth and mid-XVIIth centuries are attempted to be clarified. In this sense we firstly concentrated on the timars of Ankara and their holders and the settlements which are granted to them. We saw the fact that the timar system as the basic instrument of the provincial administration and organization had changed in parallel with the changes in social and economic, adminstrative and military conditions through the last quarter of the XVIth century onwards. For instance, although that was not a rule, the rate of the timars which inherited by the sons was %5.5 in the the inspection book of 1042 A.H. of the years of 1633-1645. After the general census of timar and zeamet making during the reign of Murad IV, so many young and strong people was granted with timars without concentrating on their origins in order to settle much more person in timars. This phenomenon can be seen in Ankara, since some registers (i.e the form of transfer, duty) which can be seen in old ruznamçe defters, could not be seen in the ruznamçes making after this general census. It can be seen that the decrease in the numbers of the sipahis in accordance with the increase in sipahis' social structure and the period of holding timars during that era. For instance, there was 254 timar holders during the years of 1633-1645, while 365 timar holders were present in 1569. That is to say, the rate of the decrease was % 32. These informations and datas were collected a district of Anadolu Province. It is quite obvious that the more the number of the local studies of thid kind increases, the better the changes and the transformation taking place in the timar system will be illustrated. Key Words Timar system, the District of Ankara, ruznamçe registers, XVIIth century, transformation.