Ahmed Yesevi, Yesevilik ve XIII. yy. Anadolu`sundaki yeri

Abstract

XIII. yy., Anadolu din ve tasavvuf tarihi açısından bazı tarikatların oluşma sürecine girdiği, Moğol istilasının sebep olduğu göçlerle bölgeye intikal eden yeni tarikatlarla birlikte burada yepyeni bir ortamın yaratıldığı önemli bir evredir. Bu dönemde bir taraftan Mevlevîlik ve Bektaşilîk gibi yeni tarikatlar oluşurken, diğer taraftan siyasî ve sosyal huzursuzlukların yol açtığı Bâbâî ayaklanmasına zemin hazırlayan derviş zümreleri görülmektedir. Böyle bir ortamda Anadolu'ya intikal eden Yesevî tarikatının buradaki durumu ise Köprülü'den sonra geçen uzun bir müddet sonunda zaman-zaman araştırmalara konu olmuştur. Nitekim, günümüzde bir taraftan sünnî, bir taraftan Alevî kesimlerce sahiplenilen Yesevîlik tarikatı ve ona ismini veren Ahmed Yesevî'nin tarihsel hüviyeti hakkında son dönemde yeni kaynaklar ışığında farklı görüşler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu yeni kaynakların büyük bir bölümü Amerikalı bilim adamı Devin De Weese tarafından meydana konulmuştur.Bu tezde eski ve yeni yaklaşımlar çerçevesinde öncelikle Ahmed Yesevî ve tarikatına ilişkin literatür dikkate alınmıştır. I. Bölümde gelenekte yaşayan ve tarihî hüviyeti ile Ahmed Yesevî; II. Bölümde Orta Asya'da Yesevîlik tarikatı, yayılışı ve Nakşibendilik ile ilişkisi; III. Bölümde ise XIII. yy. Anadolu'sunda Yesevîlik tarikatının durumu irdelenmektedir. Bölümlerde yeri geldikçe konunun genel kabul gören boyutları yeni tartışmaların ışığında değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu konuda Ahmed Yesevî ve tarikatı hakkında, F. Köprülü'nün 1918 yılında öne sürdüğü, daha sonra tamamen farklı bir yaklaşımla yeniden değerlendirdiği ve günümüze kadar benimsenen bilgileri tartışmaya açan ve bu konuda yayınlanmak üzere olan bir kitabı olduğunu bildiğimiz De Weese'in çeşitli makalelerinde ele aldığı görüşleri de bu tezde tartışılmaya çalışılmıştır.Bu tezde ayrıca Anadolu'nun İslamlaşması, Türklerin İslam yorumu, Ahmed Yesevi'nin Türklerin dini hayatındaki yeri gibi konuların yeniden gözden geçirilmesine duyulan ihtiyaç da tartışılmaktadır.Anahtar Kelimeler: Ahmed Yesevi, Yesevilik, Anadolu, XIII. yüzyıl, Türk Müslümanlığı, Heteredoksi.

From the point of view of Anatolian religion and mysticism point of view, XIII. Age was a significant phase with the creation of new environment when some religious orders entered into formation process with new religious orders arrived in the region due to the immigration resulted from Mogol invasion. Within this period, new religion orders as Mavlaviyya ve Bektashiyya were composing on the one hand, while dervish groups which prepared the ground for the Babai rebellion caused from the political and social uneasiness were seen on the other hand. The current situation of Yasavi religious order which arrived in Anatolia under these conditions has been subject to researches from time to time after the long time passed following Köprülü. As a matter of fact, in recent times, different opinions were existed within the light of new sources related to Yasaviyya which are currently protected by Sunni and Alawi-Bektashi groups in the present time on the one hand and Ahmad Yasavi who gave his name to the mentioned religious order. Most of these new sources were presented by American scientist Devin De Weese.In this thesis, within the context of previous and recent approaches, primarily literature regarding Ahmad Yasavi and his religious order were taken into consideration. In the section I; Ahmad Yasavi with his historical identification, still alive traditionally, in the Section II; Yasaviyya in Central Asia, its widening and relation with Naqshbandiyya, in the Section III; the situation of Yasaviyya during the XIII. Age in Anatolia was examined. In these sections, dimensions of the issue which were accepted commonly was tried to be evaluated successively. As regards this issue, related to Ahmad Yasavi and his religious order, various opinions in different articles of De Weese, who brought the new discussion environment for the ideas of Köprülü which was primarily introduced in 1918 and evaluated under completely different approach subsequently and then adopted until today, and whose book related to this issue is known about to be published, have been also tried to be discussed in this thesis.In this thesis, the necessity for the revision of the issues as Islamic movements in Anatolia, comments of Turkish people regarding to Islam, place of Ahmad Yasavi in the Islamic life of Turkish people has been also discussed.Key words: Ahmad Yasavi, Yasaviyya, Anatolia, XIII. age, Turkish Islam, Heresy.