Tunceli-Hozat bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik: Tarih-inanç ve doktrin-ritülel

Abstract

Sarı Saltık,13. yy.da Anadolu ve Balkan topraklarında yaşamış olan bir Türkmen babasıdır. Tarihi ve menkıbevi kişiliği iç içe geçen bu şahsiyet hakkında bilgi veren yazılı ve sözlü kaynaklarda, birbirinden farklı, çeşitli noktalara temas edildiği görülmektedir. Kendisinin, Müslümanlar arasında olduğu gibi, faaliyet göstermiş bulunduğu Balkan topraklarındaki yerli Hıristiyanlarca da kutsanmış olması, onu dinler arasındaki kültürel etkileşimin ortak bir öznesi kılmıştır. Değişik inanç gruplarının farklı isimler altında Sarı Saltık'ı nitelemeleriyle birlikte meydana gelen tarihsel süreç, aynı zamanda karakterimizin varlığı etrafında görülecek olan ?senkretik halenin? oluşmasına da vesile olmuştur.Sarı Saltık'ın Balkan coğrafyasında sahip olduğu popülarite, Alevi-Bektaşi kültürünün yayılma dinamikleri sayesinde Anadolu'nun birçok yerine taşınmıştır. Nüfusunun büyük bir kısmının Kızılbaş-Alevilerden oluştuğu bilinen Tunceli (Dersim) bölgesi, kendine özgü inançlarıyla, Sarı Saltık'ın mevcut popülaritesine önemli katkılar sunmuştur. Bu katkının en önemli temsiliyetini de, yöredeki Alevi ocakları arasında bulunan Tunceli-Hozat merkezli Sarı Saltık Ocağı üstlenmiştir. Ocağa mensup Alevi dedelerinin çeşitli etkinlikleri ve kendisi ile alakalı bir işleve sahip bulunan ziyaretgâhların yüklendiği kutsallık sayesinde, Sarı Saltık kültünün Tunceli ve yöresinde yüzyıllar boyunca yaşayıp varlığını günümüze değin sürdürmesi sağlanmıştır.Bu tezde, Sarı Saltık hakkındaki muhtelif kaynaklar da göz önünde bulundurularak, kendisinin de sonradan içerisine dâhil edildiği Bektaşi inancı ile birlikte, Tunceli Aleviliğiyle etkileşim ve sonrasında meydana gelen senkretizm süreci irdelenmiştir. Çalışma aynı zamanda, Sarı Saltık Ocağı dedeleri ile gerçekleştirilen mülakatlar ve bölgede yapılan saha çalışmaları ile de tahkim edilmiştir.Tezde öncelikli olarak, Sarı Saltık'ın tarihi ve menkıbevi kişiliğinden hareketle genel bir portresi çizilmeye çalışıldı. Sonrasında, Tunceli bölgesindeki Alevilik inancı ve bu inancı meydana getiren tarihi ve güncel dinamikler irdelenmiştir. Devam eden bölümlerde, kutsallık ilişkisi bağlamında Alevi ocaklarının meşruiyet kökenleri ve Sarı Saltık Ocağı'nın tarihsel serüveninin bu ilişki içerisindeki yeri ortaya konulmaktadır. Son olarak da, Ocağın bölgeki diğer Alevi ocakları ile olan münasebeti ve söz konusu olan toplumsal yapı içerisindeki konumuna paralel, topluma yönelik meydana getirdiği inançsal ve pratik işlevler ele alınmaktadır.Anahtar Kelimeler: Sarı Saltık, 13. yüzyıl, Ocak, Tunceli, Dersim, Alevilik, Bektaşilik.

Sari Saltik is a Turkmen saint (baba or dervish) who lived in Anatolian and Balkan territories in the 13th century. The written and oral sources about this personality, whose historical and legendary aspects are intertwined, give us different accounts of him and touch upon various points. The fact that he has been venerated by Muslims as well as by local Christians in Balkan territories where he also held activities, has turned him into a common subject of cultural interaction between religions. Historically, different groups of belief have defined Sari Saltik under different names and this has at the same time led to the formation of a ?syncretic halo? that would be seen around the existence of our character.Sari Saltik's popularity in the Balkan geography has been carried into many places in Anatolia thanks to the expansionary dynamics of the Alevi-Bektashi culture. The Tunceli (Dersim) region, where the majority of the population is known to belong to the Qizilbash-Alevi belief, has made important contributions to the existing popularity of Sari Saltik by its idiosyncrasies. The most important representation of this contribution has been undertaken by the Tunceli-Hozat centered Sari Saltik Ocak that is among the Alevi clans of the region. Various activities of Alevi dedes (spiritual guides) of the ocak and the sacred relations of the ziyaretgahs (places of worship) that have a function closely related to it, the Sari Saltik cult has been able to live on for centuries in Tunceli and the region around it.This thesis, by taking notice of the various sources about Sari Saltik, analyzes the process of interaction and syncretism with the Alevism of Tunceli created by him together with Bektashism into which he was also later incorporated. The study has also been strengthened by interviews with the dedes of the Sari Saltik Ocak, and by field work in the region.The thesis has first of all tried to draw a general portrait of Sari Saltik with regard to his historical and legandary personality. After that, the Alevi belief in Tunceli and the historical and contemporary dynamics forming this belief have been examined. The continuing chapters present the origins of legitimacy of the Alevi ocaks in the context of relations of sanctity and the place of the historical adventure of the Sari Saltik Ocak within this relation. Finally, the intercourse of the ocak with other ocaks in the region has been dealt with, along with its practical and belief functions vis-a-vis society in parallel to its position within the social structure in question.Key Words: Sari Saltik, XIII. age, Ocak, Tunceli, Dersim, Alevism, Bektashism.