Osmanlı Dönemi Hıristiyan dini mimarisinde Ayvalık (Kidonies) Taksiyarhis Kilisesi

Abstract

Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) Fermanları ile gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının genişletilen dini özgürlükleri, dini yapılarını onarma konusunda kolaylıklar sağladığı gibi onlara padişahtan alınan izin karşılığında yeni dini yapılar inşa etme hakkını da tanıyordu. Bunun etkisiyle, nüfusunun neredeyse tamamına yakını Rum Ortodokslardan oluşan Ayvalık'ta da bu yüzyılda çok sayıda kilise inşa edilmiştir. Özellikle yurtiçi ve yurtdışı ile sürdürülen yoğun ticari faaliyetler sonucu zenginleşen Ayvalık, başta Midilli olmak üzere, buradaki kilise mimarisini kendisine örnek almıştır. Böylece, ticari etkileşim yoluyla dini mimarisini oluşturma ve geliştirme fırsatını elde eden kent, hızlı bir dini imar faaliyetine girişmiştir. Öte yandan, 1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması ile Türkiye ve Yunanistan arasında bir nüfus mübadelesinin gerçekleştirilmesine karar verilmesi, insanların kayıplar vermesine sebep olduğu gibi, dini yapıların da hasar görmesine yol açmıştır. Çalışmanın konusunu oluşturan 1844 tarihli Ayvalık Taksiyarhis Kilisesi ise mübadele sonrası çeşitli amaçlar için kullanılmış olsa da, camiye dönüştürülmediği için günümüze hem mimari bakımdan özgün olarak, hem de ikonaları bozulmadan ulaşabilmiştir. Yurtiçinde ve yurtdışında yapılan araştırmalar Taksiyarhis Kilisesi'nin, özellikle Ayvalık ve Midilli Adası'nda yaygın olduğu öne sürülen ve yunanca yayınlarda Eolya Tipi olarak adlandırılan bir plan tipine dâhil edildiğini göstermiştir. Eolya plan tipi de Taksiyarhis Kilisesi üzerinden bu çalışmayla tanıtılmaktadır. Taksiyarhis Kilisesi'nin günümüze bozulmadan gelen ikonalarının bir bölümünün ise 2011-2012 tarihleri arasında T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından yapılan restorasyonu sırasında önceki bir dönemden kalma başka ikonaların üstüne aplike edildiğinin anlaşılmasıyla kilisedeki üslup çeşitliği artmış, hem Girit Ekolü, hem de batılı tipte, özellikle Maniyerist ve Barok özellikte ikonalara ulaşılmıştır. Öte yandan, Osmanlı Dönemi'nde kilise inşasına izin verilmesi 19. yüzyılda, Tanzimat'ın ilanı ve devamında Islahat Fermanı ile gündeme gelmişse de devletin çeşitli eyaletlerinde, özellikle de Midilli Adası'nda Tanzimat'tan önce de çok sayıda kilisenin inşa edildiğinin tespit edilmesiyle, Tanzimat'tan önceki kilise inşa süreci de çalışma içersinde ayrı bir tartışma konusu olarak ele alınmıştır.Anahtar Sözcükler 19. Yüzyıl, Tanzimat, Rum-Ortodoks Kiliseleri, İkonografi, Girit Okulu, Midilli Adası, Ayvalık, Taksiyarhis, Eolya Tipi, Mübadele.

With the expansion of the religious rights of non-Muslim Ottoman citizens by the reforms of 1839 and 1856, several permissions were given to non-Muslim citizens to repair their religious buildings and also to build new religious structures with the allowance of the sultan. The effect of this permission caused to build many new churches in the 19th century. Ayvalik was one of these placements, which had a population that consisted almost only of Greeks. So, especially through the intense trade activities, local or abroad, Ayvalik became richer and more popular for building new churches. These relations via trade, gave Ayvalik the chance to develop their urban architecture, and because of several interactions with Lesbos Island (Mytilene), Ayvalik particularly modeled the church architecture of Lesvos. On the other hand, with the Treaty of Lausanne, signed in 1923, non-Muslims who lived in Turkey were forced to leave to Greece, and the Muslims who lived in Greece were forced to leave to Turkey. This implementation caused serious losses mainly for the people, but also several damages for religious buildings.The Ayvalik Taksiyarhis Church of 1844, which constitutes the subject of the study, was also used for various purposes after the intervention; but it is originally accessible today, because it was not converted into a mosque. So, the church was able to reach today as the original both architecturally, as well as the contained icons without distortion.Investigations have shown that the Taksiyarhis Church has been included in a type of plan called Aolian Type, which is suggested to be common in Ayvalik and Mytilene Island, especially in Greek publications. The Aolian plan type is also introduced through the Taksiyarhis Church within this study.During the restoration made by the Ministry of Culture and Tourism in 2011-2012, a stylistic variety on icons have been reached with the understanding that the icons have been applied to other icons left from a previous period, and both the Cretan School and the western type, especially Mannerist and Baroque, have been achieved on the icons of Taksiyarhis Church. On the other hand, although the construction of churches was allowed in the Ottoman period through the reform decrees of Tanzimat in the 19th century, it was seen that in various states of the empire many churches were built before Tanzimat, especially on the Island of Lesbos. This issue was considered as a separate discussion within the study.Key Words19th Century, Tanzimat, Greek-Orthodox Churches, Iconography, Cretan School, Mitilini Island, Ayvalik, Taksiyarhis, Aeolian Style, Population Exchange.