Türk İslam edebiyatında âşık ve zâhid

Abstract

Türk İslam Edebiyatında Âşık ve Zâhid adını taşıyan bu tezin asıl konusu, Sözlüklerimizde, Dinî kaynaklarımızda, Türk halk edebiyatında, Divan edebiyatında, kısacası Türk İslam edebiyatında âşık ve zâhit kavramlarının karşıladığı anlamı inceleyerek; aralarındaki fark ve benzerlikleri, Türk kültürünün âşığa ve zâhide bakış açısını örnekleriyle tespit edip halkın muhayyilesindeki farklı âşık ve zâhit tiplerini araştırmaktır.Tezin ana konusu Divan edebiyatını temsil yeteneğini haiz Fuzuli Divanındaki Âşık ve Zâhid tiplerinin incelenmesi, tasnif edilmesi ve örneklendirilmesidir. Asıl konuya geçmeden önce Türk İslam Edebiyatında âşık ve zâhid motifinin ne şekilde geliştiği örneklerle izah edilmiştir.Âşık ve zâhid kavramlarının her ikisi de müspet (olumlu)anlamları ifade etmektedirler. Birbirini tamamlayan ya da doğuran bir anlam ilişkisine ve iniltisine sahiptirler. Aşktan ismi fail olarak türeyen âşık sevmesinin sonucu olarak sevdiği dışındaki bazı şeyleri terk etme doğası ve tabiatına sahiptir. Zühd ve Zâhid kavramı önceleri aşkın bir sonucu olarak görülmüştür. 11.yüzyılda Yusuf Has Hacip ?Kutadgu Bilig? adlı alegorik eserinde Odgurmış ismindeki zahide akıbeti, irfanı ve dünyanın faniliğini temsil ettirerek o yüzyılda zahid isminin edebiyatımızda henüz aşınmadığını göstermiştir. Daha sonraki dönemlerde âşıkların çoktan geçtikleri bir aşama olarak görülmeye başlanmış, Bizzat âşıklar tarafından küçümsenmiş ya da daha fazlasını gören ve bilen âşıklar için küçük bir anlamı ifade etmiştir. Çünkü zâhid terk makamlarından sadece dünyayı terk edebilmekte, bunu da cennette kavuşmayı umduğu huri, gılman ve şarap için yapmaktadır. Hâlbuki âşık ise ukbayı da benliğini de ve hatta terk etmişlik düşüncesini de terk edebilecek kadar aşka mübteladır.Bu tezden çıkan sonuç şudur: Türk İslam edebiyatı boyunca hakiki ve mecâzî aşk gibi farklı aşk anlayışları, âşık oluş şekilleri bakımından farklı âşık motifleri veya âşıkların aşklarını ifade şekilleri bakımında farklı ifade şekilleri olagelmiştir. Ancak özellikle 11.yüzyıldan sonra şiirde semantik kırılmaya uğrayarak kaba sofu, duygusal inceliğine sahip olmayan, aşığı şarap içtiği için kınadığı, ayıpladığı halde tüm ibadetlerini cennette gitmek (şarap içmek) için yapan zâhid ekseriya aşık tiplerinin kadim rakibi olmuştur.Anahtar Kelimeler: divan şairi, divan edebiyatı, gazel, beyit, halk edebiyatı, tasavvuf, din, aşk, âşık, züht, zahit, dünya.

The main subject of the this thesis that bears the title ?Lover and Prayerful in the Turkish Islamic Literature is to examine meanings of the lover and prayerful concepts in our Dictionaries, Religious Sources, Turkish Folk Culture, Divan Literature, in brief in the Turkish Islamic Literature; to determine differences and similarities between them with the perspective of Turkish culture to the lover and prayerful and search different types of lover and prayerful in the imaginations of people.The main subject of the thesis is to examine, classify and sample types of lover and prayerful in Fuzuli Divan which has got the capacity to represent Divan literature. Before going on the main topic, it?s exemplified in which form the lover and prayerful motifs in the Turkish Islamic Literature were developed.Both lover and prayerful concepts imply positive meanings. They have got a meaning relationship and endophasia which completes or creates each other. As a result of his love, the lover whose name is derived from love has got a nature and character of leaving thins excepting those he likes. Piety and prayerful concepts were first considered as a result of love. In the 11th century, Yusuf Has Hacip had the prayerful named Odgurmuş represent aftermath, comprehension and mortality of the world in his allegoric work titled ?Kutadgu Bilig? and showed that the name prayerful was not worn out in that century. In the subsequent period of times, it was begun to be considered as a stage that was passed through by lovers a long time ago, underestimated by the lovers themselves or had an inconsiderable meaning for the lovers who saw and knew more thing., because prayerful could only leave the abandonment rank and he does so for the houri, gillman and wine that he hopes to meet in heaven whereas lover is so addicted to love insomuch as leaving uqba, self-respect and even the though of desolation.The result from this thesis is that: throughout the Turkish Islamic Literature, there had been different understanding of love such as real and figurative, different love motifs in respect of the forms of falling in love or different expression forms in terms of expression forms, but especially after the 11th century, poem was also exposed to semantic break and the prayerful who does not have religious and emotional kindness and whose all the prayers are only to go to heaven and who condemns and blames lover as he drinks wine had been a long time rival especially for the lover types.Key Words: divan poet, divan literature, lyric, couplet, folk literature, mysticism, religion, love, lover, piety, prayerful, world.