Sovyet ideolojisinin Azerbaycan tarihçiliğine ve tarih eğitimine etkisi

Abstract

ÖZET Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü 'nde Yüksek Lisans Tezi olarak hazırladığım bu çalışmada SSCB döneminde Azerbaycan SSC'de Tarih Yazımı ve Tarih Eğitiminin, SSCB genelinde ve Azerbaycan SSC içindeki siyasal süreçlerle bağlantılarını tespit ederek `Azerbaycan Tarihi Konsepsiyası`nr ortaya koymaya çalıştım. Bununla beraber SSCB'nin 1991 'de dağılmasıyla ortaya çıkan yeni dönemde bu alanda gelişen yeni tartışmaları da ele almaya çalıştım. Antik ve Ortaçağ eserlerinde Azerbaycan'la ilgili bilgilere rastlanmasına rağmen XIX. yüzyıla kadar bunlar tarih yazımına konu olmamıştır. İran ve Rusya arasında imzalanan 1813 Gülistan ve 1828 Türkmençay anlaşmalarıyla Azerbaycan'ın Kuzey kısmı Rusya, Güney kısmı da İran tarafından işgal edildi. XIX. yüzyıla kadar Azerbaycan'da ve Kafkasya'da idaresini `güç` üzerine kuran, Rusya bu yüzyılda, Batının da etkisiyle Doğubilimciliği (Oryantalizmi) ön plana çıkartarak siyasi-askeri stratejilere ilişkin planlarını daha sağlam hazırlamak ve bu doğrultuda bölgeyi iyice tanımak amacıyla ilmi cemiyetler kurmuş, Rus bilim adamlarını bu bölgelere göndermiştir. Rus bilim adamlarının Rusya'nın siyasi-askeri stratejisine hizmet eden eserleri yanında Rusya ve komşu devletlerde eğitim almış olan yerel tarihçiler de eserler vermekteydiler. Doğal olarak bu tarihçilerin eserleri daha çok Azerbaycan Hanlıkları tarihinin yazımıyla sınırlı kalmış ve daha ziyade kronik ve vakayiname niteliği taşımaktaydı. Bu tarihçiler arasından Rusya siyasetinden dolayı çok yerler gezen, bilimdeki gelişmeleri takip edebilen, Arapça, Farsça, Rusça ve birkaç eski dili bilmesiyle Abaskulu Ağa Bakıhanov öne çıkmıştır. Azerbaycan ve Dağıstan tarihinin eski döneminden 1813 Gülistan anlaşmasına kadar ki olayları içeren `Gülistan-ı İrem` eseri ile o Azerbaycan'da çağdaş anlamda tarih yazımının ilk örneğini vermiştir. Mirza Kazım Bey, Reşit İsmayılov vb. aydın ve bilim adamları tarafından da Kafkasya ve Azerbaycan tarihi ile ilgili eserler verilmiştir. Konsepsiya kavramı burada `Resmi Parti` yaklaşımı veya tezi olarak anlaşılmalıdır.Azerbaycan maarifçilerinden Mirza Fetali Ahundov, Hasan Bey Zerdabi, Necef Bey Vezirov başta olmak üzere XIX. yüzyıl Azerbaycan aydınlan dönemin dergi ve gazetelerinde yayınladıkları yazılarıyla direk tarih araştırması yapmasalar bile milli şuurun uyanmasında tarih bilgisinin önemi üzerinde durmuşlardır. XX. yüzyıl başlarında bu ananeyi halefleri devam ettirmişlerdir. 1920 yılında Bolşeviklerin Azerbaycan'ı işgaliyle Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin siyasi bağımsızlıktan kaynaklanan hükümranlık haklan ile beraber ilim alanında filizlenmeye başlamış olan serbest düşünceler de yok edilmeye başlandı. Saray tarih yazımı şeklinde ortaya çıkan ve 19. yüzyılda gelişme gösteren Azerbaycan tarih yazımı Sovyetlerin ideolojik baskısından da nasibini alacaktı. SSCB'nin ilk 10 yılı süresince rejimin henüz sağlam bir zemin üzerine oturtulamamış olması sebebiyle eski tarih yazımına karşı sert tavır alınmamış ve ilim alanında farklı fikirlerin söylenmesine devam edilmiştir. R. İsmayılov'un, M. H. Veliyev'in (Baharlı), C. Zeynel Oğlunun vb. eserlerini bu açıdan değerli görmek mümkündür. 1930'lu yıllardan itibaren rejimin sağlam zemine oturmasıyla Sovyet yönetimi tarihin nasıl yazılması gerektiği konusunda fikirlerini beyan etmeye başladı. Fikirleri kabul etmeyenleri ise 1937-1938 Represya (Baskı) rüzgarıyla yok ettiler. 1940'lı yıllardan Sovyetlerin sonuna kadar ki dönemde (1990'lı yıllara kadar ki dönemde) Azerbaycan Tarihi Konsepsiyası yaratılmış ve geliştirilmiştir. Azerbaycan Halkının kökeni, dini inancı, düşmanlara karşı verdiği bağımsızlık harekatları ve Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin 2 yıllık (1918-1920) bağımsızlık dönemleri ile ilgili yazılan eserlerde Sovyet İdeolojisine uygun görüşler ortaya atılmıştır. Azerbaycan Tarihi Yazımının önüne `Resmi Tarih` tezi sunulmuştur. Bu yaklaşımlar tarih yazımını öylesine derinden etkilemiş ki SSCB'nin dağılmasından sonraki dönemlerde bile etkisini sürdürmektedir. Azerbaycan Tarihi eğitimi de tarih yazımından güç alarak SSCB'nin Sosyalist ideali doğrultusunda yeni nesil yetiştirmeye başlamıştır. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti 'yle başlayan, Sovyetleşmeyle birlikte durdurulan Azerbaycan tarihi eğitimi uzun aradan sonra 1946 yılında yeniden öğretilmeyebaşlanmıştır. 1964 yılında ilk Azerbaycan Tarihi ders kitabı yayınlanana kadar bu ders kitap olmadan öğretilmiştir. Fakat bu tarihten sonra yazılan ders kitaplarında da izlenen yol tarih yazımındaki görüşlerden farklı değildi. Sovyet dönemi Azerbaycan Tarihi Yazımı ve tarih eğitimini ön planda tuttuğum bu çalışmamda, bu dönem süresince Sovyet İdeolojisi doğrultusunda Parti lider ve yöneticilerin Azerbaycan Tarihi ve eğitimi üzerindeki etkilerini ele almaya çalıştım III

SUMMARY In this study, which I have prepared asa Master's Thesis at the Institute of History of Ataturk's Principles and Revolutions at Hacettepe University, I have tried to put forth `The Historical Conception of Azerbaijan `** for consideration by determining the link between the History Writing and History Education at Azerbaijan SSR and the political progressions at the Azerbaijan SSR and the USSR in general during the USSR era. Among with this I have tried to consider the new discussions which appeared and developed in this field with the disintegration of the USSR in 1991. Altough information relevant to Azerbaijan have been found in the Archaic and the Middle Ages works, they were not made subject to the history writing until the XIXth century. With the agreements of Gülistan 1813 and the Turkmencay 1 828 agreements signed between Iran and Russia, the northern part of Azerbaijan was occupied by Russia and the southern part was occupied by Iran. Russia, which set up its administration on `strenght` at Azerbaijan and Caucasia until the XIX1 century, had established scientific associations because of the influence of the West in order to prepare stronger plans about political- military strategies by giving importance to Science of the East - Orientalism. Then and had sent Russian scientists to these areas in order to get know these areas well, at this century. Among with the works of Russian scientists serving to Russia's political- military strategies, local historiographers educated in Russia and neighbouring states were also giving works. Naturally the works of these historiographers were limited with writing the Azerbaijan Soverignities's history and were mostly chronical and having chronical properties. Among these historiographers, knowing Arabic, Persian, Russian and a number of old languages Abaskulu Aga Bakihanov, who had visited many places due to Russian policy and who could follow scientific developments, became prominent. He had given the first example of history writing by modern means in Azerbaijan, with his work Here the term `conception` should be understood as `Formal Party` approach or thesis. IV`Gulistan-i irem` covering the events that occured starting from old era of Azerbaijan and Dagistan history, to the 1813 Gülistan agreement. Works about Caucasia and Azerbaijan histories were constituted by intellectuals and scientists like Mirza Kazim Bey, Resit Ismayilov and so on. Headed by Azerbaijan educators Mirza Fethali Ahundov, Hasan Bey Zerdabi, Necef Bey Vezirov, XIXth century Azerbaijan intellectuals altough having not made direct history research, had focused on the importance of the historical knowledge on awakening of the national consciousness, in their articles published in periodicals and journals of the era. At the beginning of the XXth century this tradition was continued by their successors. With the invasion of Azerbaijan by Bolchevics in 1920, together with the Azerbaijan Democratic Republic's soverignity rights due to the political independence, independent thoughts, which had been beginning to develope in science were started to be terminated. Naturally, still being in the forming stage Writing the Azerbaijan History would get its portion from this. During the first decade of USSR, because of the Soviet regime had not been well established yet, there had not been a harsh attitude towards writing the old history and different toughts about science had continued to be told. From that point of view it is possible to accept the works of R. Ismayilov, M. H. Veliyev (Baharli), C. Zeynel Oglu's and others' as valuable. Starting from 193CTs with the regime's getting well established, Soviet government started to declare toughts about how history should be written. They terminated the ones who did not accept these toughts by the 1937-1938 Repression wind. During the era starting from 1940's till the end of the Soviets, Azerbaijan History Conception had been created and developed. Works related with the roots of Azerbaijan public, religion, independence operations given againist the enemies and independence era (from 1918 to 1920) contained opinions in agreement with the Soviet Ideology. `Formal History` thesis had been presented fronting Azerbaijan History Writing. These approaches had affected historywriting so deeply that even during the eras following the disintegration of the USSR, their effects have been continueoving. Azerbaijan History Education being strenghtened by the history writing, was raising a new generation in the direction of USSR's Socialist ideal. Azerbaijan History Education, which was started with the Azerbaijan Democratic Republic and ended with becoming Soviet, was started to be tought after a long time, in 1946. This lesson had been tought without a book until the publishment of the first Azerbaijan History course book in 1964. But the route followed in course books written after that date was not different from the opinions in the history writing. In my study, through which I focused on Soviet era the History Writing of Azerbaijan and History Education, I also tried to consider the influence of Party leaders and administrators on the History of Azerbaijan and its education in the direction of Soviet Ideology. VI