Türk modernleşmesi ve İran (1890-1936)

Abstract

ÖZETBu çalışmada temel amaç modernleşme perspektifinden Türkiye ve İran'ın 19. yüzyıldan20. yüzyıla yaşadığı çok yönlü toplumsal, kültürel, siyasal ve zihnû değişimikarşılaştırmalı olarak sorgulamaktır. Bir başka şekilde söylersek, bu iki ülkenin içindebulundukları çok yönlü olumsuzlukları aşmak için siyasal modernleşmeninimkânlarından nasıl yararlandığını, aydınların zihnû dönüşümlerini ve Batılılaşmayolunda modern devlet ve toplum yaratma çabalarını aynı tarihsel dönemde veBatılılaşma ölçeğinde ortaya koymak; buna bağlı olarak, var olduğuna inandığımız, Türkmodernleşme deneyiminin İran modernleşme deneyimi üzerindeki etkisini araştırıportaya koymaktır. Bu çalışmanın temel hipotezi Türk ve İran modernleşme çabalarınınbenzer siyasal kaygılardan kaynaklandığını ve Batılılaşmayı hedeflediğini tarihsel olayve olgularla göstermektir. Çalışma boyunca izlenen temel yöntem karşılaştırmalı tarihyaklaşımlarıdır.Bir giriş, dört ana bölüm ve bir sonuçtan oluşan çalışmanın giriş bölümünde tarihselkarşılaştırma yöntemi ve teknikleri üzerinde durulup imkân ve güçlükleri sorgulanmış;amaç ve problemler belirlenmiş ve çalışmanın kaynaklarının genel bir değerlendirmesiyapılmaya çalışılmıştır.Çalışmanın birinci bölümünde temel argümanımız olan modernleşmenin tarihselgerçeklikten bir süreç olarak kuramsal çerçeveye dönüşümü; Batı-dışı toplumlarınmodernleşme isteği; İslâm toplumlarının modernleşme pratiği ve Türkiye ve İran'ınBatı-dışı ve İslâm modernleşmesi içindeki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır.Çalışmanın ikinci bölümünde ise ilk önce konunun ihtiyaç duyduğu kültürel çerçeveiçin İran'ın tarih, insan, toplum, devlet ve din bağlamında ne olduğu üzerinde tarihsel birperspektif verilmiştir. Sonrasında ise modernleşme öncesi Osmanlı ve İran'ın Batıbilgisinin kaynak ve düzeyi sorgulanmış; İran modernleşmesinin kökenlerinin ne olduğuüzerinde durulmuştur. İran modernleşmesinin ilk girişimlerinde Osmanlı etkisiaranmıştır. Siyasal bir tercih olarak başlayan İran modernleşmesinin fikrû altyapısınıoluşturan aydınların görüşleri üzerinde durulmuş ve Osmanlı örneğine; Osmanlıaydınlarının görüşlerine dikkat çekilmiştir. Ayrıca bu bölüm için bir ara değerlendirmeyapılmıştır.iiÇalışmanın üçüncü bölümünde modernleşmeyi hedef alan Osmanlı ve İran siyasalmuhalefet hareketlerinin tarihsel, kültürel, sosyal ve ideolojik arka planlarına dikkatçekilmiştir. İran siyasal muhalefetinin tarihsel olayları konu edilmiş; İstanbul merkezlive Osmanlı ülkesindeki İran topluluğunun varlığı; kültürel faaliyetleri ve aktörleri elealınmıştır. Jöntürk hareketi ve İran meşrutiyet hareketinin birbirlerini nasıl etkiledikleri;bu iki ülkedeki meşrutiyet devrimleri; Osmanlı ülkesindeki İranlı muhaliflerinfaaliyetleri ve örgütlenmelerinin yanı sıra İttihatçılarla İran meşrutiyetçileri arasındakiilişkilere sızmaya çalışılmıştır. Son olarak da bu bölüm için de bir ara değerlendirmeyapılmıştır.Çalışmanın dördüncü bölümünde iki ülkede eş zamanlı iktidara gelen Atatürk veRıza Şah'ın tarihsel kimlikleri; iktidara geliş biçimleri ve modernleşme çabaları eşzamanlı biçimde ele alınmıştır. Türk Millû Mücadelesinin tarzı ve İran'da milliyetçiyönelim tartışılmış; Atatürk ve Rıza Şah'ın toplumsal ve entellektüel desteklerisorgulanmıştır. Bir örnek olay olarak Özsoy Operası çerçevesinde bu iki ülkenin dostlukarayışları, Batılılaşma ve millû kimlik bağlamında ortak ideoloji oluşturmak için tarihinimkânlarının nasıl kullanıldığı üzerinde durulmuştur. Bu bölümün bir aradeğerlendirmesi olarak modernleşme çabalarında Atatürk'ün başarısı ve Rıza Şah'ınbaşarısızlıkları sorgulanmıştır. Çalışmanın sonuç bölümünde Türk ve İranmodernleşmesinin tarihsel seyri içinde gelişimi ana hatları ile değerlendirilmiştir.

SUMMARYThe main target of the thesis is to evaluate, from a multi dimentional perspective, thesocial, cultural, political and intellectual change performed from the 19th to the 20thcentury both in Turkey and Iran. In other words, it is tried to search how these twocountries use the possibilities of political modernization to cope with multi dimentionalproblems. Then, the mental transformation of the intellectuals; the efforts to create amodern state and society in westernization process; if there was, the effects of Turkishmodernization experiment on the Iranian one are tried to explain.The main hypothesis of the study is to expose, with historical events and facts, thatthe modernization efforts of the two countries comes from the same political anxietiesand have westernization target. The comparative history approch is the method of thestudy. The study consists of an introduction, four chapters and and a conclusion. In theintroduction the comparative historical methodology and the techniques, with thepossibilities and diffuculties, are inquired; the targets and the problems are determinedand also it is tried to make a general survey of the sources of the subject.In the first chapter, as a process, the transformation of the modernization from thehistorical reality to teoretical framework, that is the the main argument of the study, isevaluated.Then, the desire of the modernization of non- western countries; themodernization practice of the Islamic societies and the positions of Turkey and Iran inboth the non-western and the Islamic modernization processes are tried to study.In the second chapter, for the cultural framework, the history, person, society, stateand religion in Iran is examined in general terms. Then, the sources and level of thewestern knowledge of the Ottomans and Iranians just before the modernization period isasserted and the sources of Iranian modernization is examined. The Ottoman effects issearched in the first attempt of Iranian modernization. Beside the opinions of theintellectuals of the Iranian modernization, which begun as a political preference, theOttoman example and the opinions of the Ottoman intellectuals are also mentioned.Then, a general evaluation is made for this chapter.In the third chapter, ıt is tried to call attention to the historical, cultural, social andideological background of both the Ottoman and Iranian political opposition movementswhose target is modernization. The historical events of Iranian political opposition areivalso mentioned. Then, the existance of Iranian society living in İstanbul, in Ottomancountry, their cultural activities and the main actors of these activities are studied. Howthe Young Turk movement and Iranian Constitutional movement effects each other; inthis perspective the constitutional movements in these two countries; The activities ofthe members of the Iranian opposition movements in Ottoman Empire, their organizationand the relation between the members of the Iranian Constitutional movement and theUnion and Progress is tried to evaluate. After all, a general evaluation is made for thischapter.In the fourth chapter, the historical identity of Mustafa Kemal Atatürk and Rıza Shahwho are in power at the sametime, in which ways these two powerful statemen came tothe power and their modernization efforts in their countries are studied in a sencronizedway. The structure of Turkish National Struggle and the orientation of the Iraniannationalist movement is questioned. It is also mentioned about the efforts performed fora good relation between the two countries in the framework of Ozsoy Opera and howthey use the historical possibilities for the westernization and the creation of an ideologyin the context of the national identity is explained. In a general evaluation; the success ofMustafa Kemal Atatürk and the failure of Rıza Shah in the efforts of modernization istried to evaluate. In conclusion; The historical progress of the development of theTurkish and the Iranian modernization is evaluated in general terms.