Fen bilimleri öğretmen adaylarının sürdürülebilir davranışlarının planlanmış davranış teorisi temelinde değerlendirilmesi

Abstract

Sosyal psikoloji teorisi olan Planlanmış Davranış Teorisi aracılığıyla bir davranışın ne derece gerçekleşip gerçekleşmeyeceği tahmin edilebilir. Planlanmış Davranış Teorisi'ne göre `Davranışı` açıklayan `Davranış Amacı` üç faktörün etkisindedir. Bu faktörler: `Davranışa Yönelik Tutum`, `Öznel Norm` ve `Algılanan Davranış Kontrolü`dür. Bu araştırmanın amacı fen bilimleri öğretmen adaylarının sürdürülebilir davranış amaçlarını Planlanmış Davranış Teorisi çerçevesinde değerlendirmektir. Araştırma kapsamında ifade edilen davranışlar `enerji tasarrufu yapma` ve `toplu taşıma araçlarını kullanma`dır. Araştırma 2015-2016 eğitim öğretim yılı bahar döneminde Türkiye'nin altı coğrafi bölgesinde (İç Anadolu Bölgesi, Karadeniz Bölgesi, Ege Bölgesi, Marmara Bölgesi, Akdeniz Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi) bulunan 14 üniversitede gerçekleştirilmiştir. Araştırmada ilişkisel tarama modeli kullanılmıştır. Fen bilimleri öğretmen adaylarının sürdürülebilir davranışlarına etki eden faktörleri ve inançları belirlemek amacıyla Planlanmış Davranış Teorisi'nin öngördüğü şekilde ve ölçek geliştirme basamakları dikkate alınarak araştırmacı tarafından iki ölçek [Enerji Tasarrufu Ölçeği (ETÖ) ve Toplu Taşıma Araçlarını Kullanma Ölçeği (TTAKÖ)] geliştirilmiştir. Ölçeklerin geliştirilme aşamasında öncelikle literatür taranmış ve Planlanmış Davranış Teorisi'nin temel alan açık uçlu soru formları hazırlanmıştır. Form aracılığıyla öğretmen adaylarının görüşleri belirlenmiş; madde havuzu ve taslak ölçek formları oluşturulmuştur. Uzman görüşleri doğrultusunda gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra pilot uygulama yapılmış ve faktör analizi yapılmıştır. Güvenirlik için ölçeklerin alt boyutlarının ve tümü için Cronbach Alpha güvenirlik katsayıları hesaplanmıştır. Enerji Tasarrufu Ölçeği toplamda 1947 öğretmen adayına, Toplu Taşıma Araçlarını Kullanma Ölçeği ise toplamda 1870 öğretmen adayına farklı zamanlarda uygulanmıştır. Verilerin analizi için PASW Statistics 18 ve AMOS 23 programları kullanılmıştır. Ölçeklerden elde edilen veriler yapısal eşitlik modellemesi ile değerlendirilmiştir. ETÖ'nün (N=1947) alt boyutlarının Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı .918 ve .952 aralığında değişmektedir. ETÖ'nün bütününe ait Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı ise .944'tür. TTAKÖ'nün (N=1870) alt boyutlarının Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı .860 ve .948 aralığında değişmektedir. TTAKÖ'nün Cronbach Alpha güvenirlik katsayısı ise .950'dir. Araştırma sonucunda, fen bilimleri öğretmen adaylarının enerji tasarrufu davranışına yönelik tutumlarının düşük olduğu; `Öznel Norm`un `Davranış Amacı`nı açıklamada etkili olduğu, `Davranış Amacı`nın en fazla `Algılanan Davranış Kontrolü` faktöründen etkilendiğini sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca, toplu taşıma araçlarını kullanma davranış amacı için bölgelerden elde edilen veriler incelendiğinde; `Davranışa Yönelik Tutum`un `Davranış Amacı` üzerindeki etkisinin orta ve yüksek düzeyde olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Araştırma kapsamında `Davranış Amacı`nı etkileyen üç faktörü oluşturan inançlar da değerlendirilmiştir. Enerji tasarrufu davranışı için normatif inançları en iyi temsil eden kişi ve kurumlar: `Milli Eğitim Bakanlığı`, `Basın yayın kuruluşları`, `Siyasi yöneticiler`, `Ülkemizi yönetenler` ve `Okul aile birliğidir`. Toplu taşıma araçlarını kullanma davranışını etkileyen kişi ve kurumlara ise: `Belediye yöneticileri`, `Trafik polisleri`, `Trafikte araç kullananlar`, `Yayalar`, `Siyasi yöneticiler` ve `Bakanlıklardır`. Elde edilen bulgular ışığında; davranışı açıklayan ve davranış geliştirici çalışmaların artırılması, çevre dostu davranışlara yönelik tutuma etki eden faktörlerin değerlendirilmesi ve standart bir çevre öğretim programının uygulanması önerilmektedir.Anahtar sözcükler: enerji tasarrufu, fen bilimleri öğretmen adayları, fen eğitimi, sürdürülebilirlik, Planlanmış Davranış Teorisi, toplu taşıma araçlarını kullanma, yapısal eşitlik modellemesi

With the help of Theory of Planned Behaviour, which is a social-psychology theory, is possible to predict whether a behaviour occurs or not. According to theory `Intention`, that is directly related to `Behaviour`, is influenced by three factors: `Attitude Toward The Behaviour`, `Subjective Norm` and `Perceieved Behavioral Control`. Aim of the present study is to evaulate the elementary science teacher canditates's sustainable behaviours in the context of Theory of Planned Behaviour. These behaviours are energy saving and using public transportation.The study was conducted in 2015-2016 academic year spring semester in 14 universities and Turkey's six regions: Central Anatolia Region, Black Sea Region, Aegean Region, Marmara Region, Mediterranean Region and Eastern Anatolia Region. Relational screening model was used. In the study two scales (Energy Saving Scale and Using Public Transport Scale), depending on Theory of Planned Behaviour were developed by researcher. In the development process of scales, firstly literature was investigated and open ended questionnaires based on the Planned Behavior Theory were prepared. Prospective teachers' opinions were determined through the form, item pools and draft scale forms were generated. After expert opinions were evaulated, the pilot implementation was applied and factor analysis was performed. For reliability, Cronbach Alpha reliability coefficients were calculated for all subscales of the scales and for all. To collect data, first scale was applied to 1947 science teacher canditates and second scale was applied to 1870 science teacher canditates at different times of spring semester. PASW Statistics 18 and AMOS 23 were used to analyze data. Collected data were analyzed by structural equation modeling. The Cronbach Alpha reliability coefficient of Energy Saving Scale's subscales (N=1947) varies between .918 and .952. Energy Saving Scale's Cronbach Alpha reliability coefficient was calcaluted as .944. The Cronbach Alpha reliability coefficient of Using Public Transport Scale (N=1870) varies between .860 and .948. Using Public Transport Scale's Cronbach Alpha coefficient was calculated as .950. Findings of the study revealed that prospective science teachers' attitudes toward energy saving behaviour were low, reference people and institutions were effective for explaining behaviour. `Intention` for energy saving behaviour was affected mostly by `Perceieved Behaviour Control`. Especially, data obtained from regions for using public transport indicated that the effect of `Attitude Toward The Behaviour` on `Intention` is generally moderate and high. In the study the beliefs were also evaulated. Normative people and institutions for energy saving behaviour are `Ministry of National Education`, `Press publishing organizations`, `Political managers`, `Rulers of our country`, `School family union`. On the other hand, normative people or institutions for using public transport are `Municipal officials`, `Traffic policemen`, `Drivers`, `Pedestrians`, Political managers` and `Ministries`. Based on the obtained findings, increasing of researches related to environmental-friendly behaviour and behaviour development, evaulating factors affecting attitude and implementation of a standart environment curriculum are suggested.Keywords: energy saving, prospective science teachers, science education, sustainability, Theory of Planned Behaviour, using public transportation, structural equation modeling