„Was Heisst X?`: Eine konversationsanalytische untersuchung zu kontingenten lehrerfragen im universitären Deutschsprachigen l2-unterricht

Abstract

Almanca Öğretmenliği lisans programındaki `Sözlü İletişim Becerileri` gibi yabancı dil beceri ve yeterliklerine yönelik dersler, öğrencilerin lisans eğitimindeki diğer alan derslerinden daha iyi faydalanmasına katkı sağlamasının yanı sıra mezuniyet sonrasındaki öğretmenlik faaliyetinin niteliği açısından da önemlidir. Bu önem temelinde, yükseköğretim bağlamında yer alan bu derslerin belli bir standartta yürütülmesi ve iyileştirilmesi için araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak özellikle `Sözlü İletişim Becerileri` dersi ile ilgili araştırma verilerinin oldukça sınırlı olduğu görülmektedir. Buradan hareketle söz konusu çalışmada, ilgili derste gerçekleşen doğal sınıf içi etkileşim konuşma çözümlemesi yöntemiyle incelenmiştir. Araştırmanın verisi 2016-2017 öğretim yılı güz yarıyılında `Sözlü İletişim Becerileri I` dersinde alınan 16 saatlik video kayıtları ve çevriyazılara dayanmaktadır. Elde edilen bulgular, konu-açılışı-haricindeki (non-topic-initial) pozisyonlarda öğretmen tarafından kullanılan `was heißt x? (x ne demek?)` sorularının ve çeşitlemelerinin öğretmen-yönlendirmeli konuşma etkinliklerinin yönetilmesine yönelik bazı eylemlerle ilişkili tekrar eden etkileşimsel bir kaynak olarak kullanıldığını ortaya koymaktadır. Buna göre ilgili `was heißt x?` soruları; (1) daraltıcı sorular, (2) odaklı tekrar soruları, (3) yeğlenmeyen öğrenci yanıtlarından sonra gelen belirsiz sorular ve (4) art-gönderge pozisyonunda bilgi yoklamada kullanılan sorular şeklinde gruplandırılmıştır. Ayrıca bu soruların öğrencilerden belli yanıt tiplerinin alınmasında ve etkileşime katılım çerçevesinin (participation structure) şekillendirilmesinde nasıl bir katkısının olduğu da çalışmada betimlenmiştir. Sonuç olarak, temelde herhangi bir şeyin anlamını sormaya yönelik kısa ve basit bir rutin kalıp gibi görünen `was heißt x?` soruları, etkileşimin anlık bağlamına göre belli başlı pedagojik eylemlerde rol oynayabilmekte ve özellikle konuşmanın ön planda olduğu yabancı dil derslerinde öğretmenin hızlıca erişebileceği ve konuşma etkinliklerini yönlendirebileceği sözel bir kaynak konumunda bulunmaktadır.

Sprachpraktische Lehrveranstaltungen wie z. B. `Mündliche Kommunikationsfertigkeit` spielen im Rahmen des Studiengangs der Deutschlehrerausbildung eine wichtige Rolle, denn diese tragen dazu bei, dass die Lernenden von den weiteren fachbezogenen Lehrveranstaltungen besser profitieren. Dadurch wird auch die Qualität ihrer zukünftigen beruflichen Tätigkeit als Lehrkraft verbessert. Auf dieser Grundlage bedarf es Forschungen, um diese universitären Lehrveranstaltungen auf einem bestimmten Standart durchzuführen und zu verbessern. Allerdings sind insbesondere die Daten bezüglich der Lehrveranstaltung `Mündliche Kommunikationsfertigkeiten` noch sehr begrenzt. Davon ausgehend wurde in der vorliegenden Arbeit die natürlich auftretende Interaktion mit der konversationsanalytischen Methode untersucht. Die Daten der Arbeit beruhen auf Videos (16 Stunden), die in der Lehrveranstaltung `Mündliche Kommunikationsfertigkeiten I` im Herbstsemester des Studienjahrs 2016-2017 aufgenommen wurden. Die Befunde legen vor, dass die `was heißt x?`-Fragen der Lehrkraft in nicht themeneinleitenden (non-topic-initial) Positionen und deren Variierungen als wiederkehrende Ressourcen, die mit bestimmten Handlungen bei der Steuerung der lehrergeleiteten Sprechaktivitäten in Verbindung stehen, herangezogen werden. So wurden diese in folgende Kategorien unterteilt: (1) verengende Fragen, (2) fokussierte Wiederholungen, (3) Fragen, die auf die dispräferierten Lernerantworten hin gestellt werden, und (4) wissensüberprüfende Fragen im referenziellen Nachlauf. Zudem wurde es beschrieben, wie diese zur Elizitierung bestimmter Antworttypen sowie zur Gestaltung der Partizipationstruktur beitragen. Obwohl `was heißt x?-Fragen` normalerweise auf das Fragen nach Bedeutung eines bestimmten Sachinhaltes ausgerichtet sind, können sie je nach lokalem Kontext auch in Bezug auf bestimmte pädagogische Handlungen eine Rolle spielen. Damit dienen sie als verbale Ressourcen, die die Lehrkraft bei der Steuerung der Sprechaktivitäten sozusagen parat einsetzen kann.Schlüsselwörter: mündliche Kommunikationsfertigkeiten, Sprechfertigkeit,Fremdsprachenunterricht, Deutschunterricht, Lehrerfragen, verbale Ressourcen,Gesprächsanalyse, Konversationsanalyse, KlasseninteraktionLanguage practice related courses such as `oral communication skills` play an important role in the German language teacher training program, because they help the students benefit more from the further subject-related courses. They also improve the quality of their future professional practices as teachers. Despite the need for improving the content of these courses with research findings, there are only a few studies on the topic. With this gap in mind, the current study sets out to closely examine 16 hours of naturally occuring `oral communication skills` classroom interaction in the fall semester 2016-2017 using conversation analysis as research methodology. The findings suggest that the `was heißt x? (what is x?)` questions from the teacher in non-topic-initial positions and their variations are used as recurrent interactional resources that are associated with certain actions in managing teacher-led speaking activities. These questions were described based on the following categories: (1) narrowing questions, (2) focused repetitions, (3) ambigious questions after dispreferred learner turns, and (4) knowledge-checking questions in referential follow-up. The findings also show how certain types of questions contribute to the elicitation of certain answer types and lead to the change in participation structure. Although `was heißt x?` questions are usually designed at asking for the meaning of a particular subject matter, depending on the local context, they also pave the way for certain pedagogical actions. Therefore, they serve as verbal resources that the teacher deploy at his disposal and by doing so manage speaking activities.Keywords: oral communication skills, speaking skill, foreign language teaching, german language teaching, teacher questions, verbal ressources, conversation analysis, classroom interaction