Salih bin Nasrullah (İbn Sellum el-Halebi) / Gayetü`l-Beyan fi Tedbiri Bedeni`l-İnsan; giriş-inceleme-metin-dizin

Abstract

Doktora tez çalışmamıza esas olan, Gâyetü'l-Beyân fi Tedbir i Bedeni'l- İnsân adlı eser, Salih bin Nasmllah el-Halebî (İbn Sellum H.1080 / M.1669-1670)'nin 17. asrın ikinci yarısında Türkçe olarak yazdığı, genel tıp konulu bir kitaptır. Eserin adını `İnsan Sağlığı ve Sağlığı Korumanın Amacı ve Kuralları` şeklinde günümüz Türkçesine aktarabiliriz. Pek çok nüshası bulunan eserin, müellif nüshasını Köprülü Kütüphanesi No: 975' te tespit ettik ve çalışmamızda bu nüshayı kullandık. Eser, dört makale ve bir sonuç bölümünden oluşmaktadır. Her bölümde farklı bir konu işlenmiş olup, bir takım tıbbi folklor bilgileri de yer almıştır. Kitabın giriş bölümünde ise, Allah'a, Hz.Peygamber'e ve devrin sultam IV.Mehmed'e övgüler yapılmıştır. Eserin tamamı 301 varaktır. Her sayfada 17 satır bulunmaktadır. Bazı sayfalarda eksik satırlar vardır, ancak kitap genel olarak yararlanmaya elverişlidir ve okunaklı nesih tarzı ile yazılmıştır.n Saray başhekimi olan yazar, eserinde Amerika ve Avrupa tıbbına ait bir takım bilgileri yabancı hekimlerin görüş ve tedavilerini dile getirerek vermektedir. Yeni beliren hastalıkların, ülkede bilinmesi gerektiğini hatırlatmakta ve tanınmamış bitkileri ve hangi hastalıklar için kullanıldığını söylemektedir. Kitapta, pek çok botanik terimi yer almıştır ve bunların Arapça, Farsça, Frenkçe ve Türkçe karşılıkları belirtilmiştir. Bu açıdan kullanışlı bir el kitabı özelliği taşımaktadır. Eseri kısaca tanıttıktan sonra, kendi çalışmamız hakkında şunları söyleyebiliriz. Öncelikle metnin transkripsiyonlu çevirisini hazırladık. Daha sonra dizin (ve aynı zamanda sözlük) kısmını oluşturduk. Kelimelerin kökenlerini madde başlarında kısaltmalar yaparak gösterdik. Çalışmamızın giriş kısmında eserin özellikleri, muhtevası, yazan, 17. yüzyılın önemli tıp kitapları, çalışmada kullanılan metot, sonuç ve kaynaklar v.b. konularda bilgiler vermeye çalıştık. inceleme bölümünde, metinde tesit ettiğimiz imla özelliklerini ünlüler ve ünsüzler, kelime ve eklerin yazılışları başlığı altında ele aldık. Ses bilgisi kısmında ünlü ve ünsüzlerin değişimini, ses olaylarını, ilgili örneklerini Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve günümüz Türkçesiyle karşılaştırarak incelemeye çalıştık. Şekil bilgisi kısmında yapım eklerini ve örneklerini, daha sonra, metindeki fiilimsileri genel hatlarıyla verdik. Sonuç olarak şunları söylemek mümkün; Türk dilinin tarihî seyir içinde 17. yüzyıl sonu ile 18. yüzyıl başlarında gösterdiği durumu tespit etmeye gayret ettik. Bu tespiti, belirlediğimiz söz konusu eser üzerinde yaptık. Böylece bir tıp metninin dilini, hastalık adlarıyla ilgili terimlerini, botanik terimlerini, halk hekimliği unsurlarını, tedavi reçetelerini elde etmiş olduk. Bizim için birinci derecede önemli olan Türk dilinin zenginliğini, farklı alanlardaki işleyişini, kelime hazinesini, fonetik ve morfolojik_değişim ve gelişimini ortaya koymaktır. Böyle bir çalışma ile bunu hedeflemiştik ve gücümüz, imkânımız ölçüsünde gerçekleştirmeye çaba harcadık.Anahtar kelimeler : XVII. Yüzyıl, Tıp Metni, Salih bin Nasrullah, Gâyetü'l- Beyân fî Tedbir i Bedeni' 1-İnsân, Dil İncelemesi. I

The basis of our PhD thesis study is a book Gâyetü'l-Beyân fi Tedbir i Bedeni'l-İnsân, written in Turkish by Salih bin Nasrullah el-Halebi, on general medicine in the second half of the 17 th century. The book can be translated into modern Turkish as `Human Health and The Aim of Health care and its Principles`. Though the book has many copies, we found its orijinal copy in Köprülü Library no: 975 and took it as the basis for our study. The book consists of four articles and a conclusion part. Each section deals with different topics and some folkloric medical knowledge is also included. In the `Introduction` part some appraisal takes place about `Allah` and the empire's ruler Sultan Mehmed IV. the whole book consists of 301 pages. In each page there are 17IV lines. In some pages, some lines are missing, but in general the book is suitable for a study, and the script is both legible and fine. Being the court's chief doctor, the writer explains some information related to American and European medicine, by referring to the methods and views of foreign doctors. He states that the newly emerging diseases should be identified, and lists some unknown herbs and the type of ailments they can be used for. In The book there are many terms related to the field of botany and their eqvivalents are given in Arabic, Persian, French and Turkish. In this regard it can be used as a practical handbook. Now that we have short briefly introduced the book, we can say the following about our study: First of all, we've prepared the translation of the book with a transcription, later we formed the index and dictionary parts. We showed the origins of the words by abbreviation at the beginning of the articles. In the `Introduction` part, we gave some information related to the characteristics, contents writer and the writer of the book, the important books on medicine in the 17 th century, and the methodology, conclusion and bibliography of our study. In the `development` we handled the grammatical rules we had previously identified under the topic `the writing of the words, fixes and consonants and vowels.` In the `phonetics` part, we demonstrated the changes of consonants, vowels, and the sound by comparing them with Old Turkish, Old Anatolian Turkish and Modern Turkish. Under the `morphology` topic we gave the structure fixes and their examples. Later we studied the verbals in the text. As a conclusion, we tried to identify how the Turkish language changed during the late 17 th century and early 18 th century, in its historic course. We identified the changes in the mentioned book. By this way, we have derived the language of a medical text, the names of diseases, the concepts of botany, some information about public health and prescriptions. Our prior objective is to prove the richness of the Turkish language, its operation in different fields, the word capacity, and its phonetic and morphologic changes. In this study we aimed at this, and have tried to do so as well, as we could. Keywords : XVII th Centry, Medical Text, Salih bin Nasrullah, Gâyetû'l- Beyân fi Tedbir i Bedeni '1-İnsân, Language Resarch On.