Çamiçi beldesinde dini hayat: Alevilik üzerine sosyolojik araştırma

Abstract

r ÖZET Doktora Tezi Çam içi Beldesinde Dini Hayat; Alevilik Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma Recep CENGİZ Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Bu araştırma için, Alevi kültür sahası diyebileceğimiz bir bölge ele alınmış, anket, gözlem ve mülakat adı verilen tekniklerle bu bölgedeki araştırma bizzat tarafımızca, yürütülmüştür. Toplam 300 kişiye anket uygulanarak Aleviliğin grup içi ve grup dışı nitelikleri, bakış açılan değerlendirilmiştir. Bu bağlamda Alevi inanç sisteminin sosyolojik açıdan tarafsız bir yorumu için önce bu tür cemaatlerin, grupların genel sosyoloji içinde teorik açıklamasını yapmak amacıyla kuramsal çerçeve içinde sosyolojik açıdan din ele alınarak incelenmiştir. Yine kuramsal çerçeve içinde ele alınan Alevilik bir Türk heteroksisi olarak hem kendi kimliksel açılımıyla, hem de sosyolojik bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Bir tür heterodoks inanç sistemi oluşturan ve kendisini ortodoksiye göre mukayese eden Aleviliği açıklamak amacıyla Sünnilik ile ilgili açıklamalara yer verilmiş, bu karşılaştırmadan doğan farklılıklar ve bakış açısı önce teorik, sonra da ampirik olarak tespit edilmiştir. Gerek Aleviliğin gerekse Sünniliğin bu tür teorik açılımlarını daha iyi anlaşılır hale getirmeye yönelik olarak Aleviliğin tarihi gelişimi içinde önce Hz. Peygamber döneminden başlayarak Anadolu ya gelinceye kadar olan gelişmeler teorik çerçeve içinde kısaca özetlenmiştir. Özel bir konuma sahip olan Anadolu Aleviliği ise, Türk-İslam etkileşimi içinde ayrıca ele alınarak kısaca değerlendirilmeye çalışılmıştır. Hacı Bektaşi Veli'nin, tarihi bir dinsel grup lideri olarak, sahip olduğu misyon Anadolu yönü ağırlıklı olarak açıklanmıştır. Sözü edilen bu kuramsal ve kavramsal açıklamalardan sonra, anket mülakat, ve gözlem sonuçlarından elde ettiğimiz veriler ışığında; 1) Alevi-Bektaşiliğin sosyo-kültürel referans kaynakları (grup içi dinamikler) çerçevesinde; Alevi-Bektaşiliği belirleyen temel kriterler olarak, Aleviliğin bilgiII temelinde, başta aile olmak üzere dedelik kurumunun geleneksel sözlü anlatımda önemli bir işleve sahip olduğu belirlenmiştir. Dini ve sosyal törenlerin cinsiyet ayırımına dayanmaksızın performe edildiği, cem törenlerinin bir ritüel ortam olarak ?/ önemini koruduğu, araştırmanın ampirik bulgularından anlaşılmaktadır. Söz konusu dini cemaatin, kimliği kurma ve korumaya ilişkin tutumlarında ise; özellikle kendilerini tanımlarken, Bektaşi olmaktan çok Alevi ya da hem Alevi hem de Bektaşi olduklarını ifade ettikleri belirlenmiştir. Kızılbaşlık ifadesi ise, kimliğin belirlenmesinde kullanılmamaktadır. Toplumda kendileri için oluşturdukları kimliği rahatça ortaya koyabilme yeterliliğine sahip oldukları görülmektedir. Eş seçiminde gösterilen hassasiyetin gittikçe bir tabu olmaktan çıkarıldığı ve sivil toplum kuruluşlarına ihtiyatla yaklaşıldığı burada yapılan tespitlerden yine bazıları olmuştur. Alevilerin temel dinsel kurumlarını, musahiplikten düşkünlüğe hatta dedeliğe kadar sorguladıkları görülmektedir. Aleviliğin temel dinsel motifleri; Kur'an'a bakış, mitolojik unsurlara inanç, cami-cemevi, namaz-niyaz benzeştirilmeleri tarzında tipik göstergelere yaslanmaktadır. 2)-Aleviliğin kendini ayrıştırması (grup dışı dinamikler) ise; Sünniliğin algılanmasına bağlı olarak gerçekleşmektedir. Tarihsel ve dinsel ayrışma, birbirini tamamlayarak rasyonalize edilmektedir. Sünniliğe getirilen tanımlardan, Sünnilik için oluşturulan ön yargılardan, Sünnilerle ilişkilerin sosyal etkileşim yoğunluğuna kadar pek çok bakış, Alevi inanç sisteminin geleneksel izleriyle doludur. Alevi-Bektaşiliğin hukuki-siyasi yelpazesinde ise; merkezi otoritenin, dinsel bir beklenti olarak tarihi söylemlerle yadsındığı, ülke sorunlarına bakışta, geleceğe ilişkin kaygılarda, tüm toplumla uyuştuğu, kendine özgü bir siyasi yapılanma arzusu içinde bulunduğu, kadın- erkek eşitliğinin miras bölüşümü ile bir kez daha onaylandığı görülmektedir. Anadolu Aleviliğinin temel hareket noktası, gerek tarihsel gerekse yaşanan boyutu ile Hz. Ali taraftarlığı ve büyük üstad Hacı Bektaşi Veli ve onun takipçilerinin görüş ve düşünceleri üzerine inşa edilmiştir. Aleviler bu anlamda bizim tarihimizin, kültürümüzün, soyumuzun ve toplum değerlerimizin oluşturduğu tarihi kültürel dokumuzun bir tonudur. Bu nedenle Alevi inanç sistemine, kendi inanç sistemimiz gibi yaklaşmamız gerektiği unutulmamalıdır.

Ill ABSTRACT PhD Thesis Religious Life at Çamiçi A Sociological Research On Alewiism Recep CENGÎZ Fırat University Institute of Social Sciences Department of Sociology For this research, we carried out our studies in an area that may be called Alewi culture zone. We did our study by going there and using questionnaires and partipant observation and interview techniques. We applied our questionnaire totally to 300 people and internal and external group values and points of view belonging to Alewiism were evaluated. For neutral evaluation of Alewi belief system in a sociological point of view first of all for conceptual explanation of this kind of communities, first religion was studied in of general sociology. As a Turkish heterodoxy again Alewiism which was placed in conceptual frame was explained both in its identity expansion and sociological point of view. Since Ortadoxy islam consists such a heterodox belief system and comparing itself to ortodoxy, some explanations were done about Ortadoxy İslam, and the differences resulting from this comparison and point of view were first theoretically and then empirically determined For making better explanation of theoretical expansion of both Alewiism and Ortadoxy İslam, in historical development of Alewiism starting since the period of Prophet Mohammed were considered. Anatolian Alewiism which has an specific condition was considered in Turk- islam interaction as well. As a leader of religious social group Anatolian front of, Hacı Bektaşi Veli's mission was significantly explained. After these theoretical and conceptual explanations we cited above, generally in the light of the data we obtained from questionnaires and in frame of Alewiism social-cultures references (group internal dynamic) we indicated that religious leadership foundations and family values which are in the base of Alewiism are the basic criteria determining how to be Alewi and has /IV an important role in traditional oral expression. Through empric data we obtained from our studies, we saw that the meeting ceremonies which have ritual characteristics and are performed without sex discrimination still preserve its value. In attitudes about establishing and preserving the identity; rather then being Bektashi they expressed that they were Alewi or/both Alewi and Bektashi The term Kızılbaşlık (Alewiism) is not used in determining of this identity. It is clearly seen that they can express the identity they determined for themselves in society. Some of other findings obtained, showed that; the sensitivity about choosing the partner in marriage has no more taboos and civil society foundations are precociously evaluated. It was seen that from religious brothership to informal law forms and even to religious leadership internal evaluation of social-religious foundations are being interrogated by Alewiism, Consideration of Koran, the belief about mythological components, the comparison of Mosque and Meeting Place, ritual pray and ritual obedience and respect are some of typical characteristics chosen from Alewiism religious pattern. The differentiating of Alewiism and group external dynamics are realising according to perception of Sunnism The historic and religious differentiatings are being rationalised by completing each other. Many ideas such as the explanations, prejudices and social interaction density with Sunnism are full with traditional traces of Alewi belief system. In law and political aspects; as a social and religious expectation central authority of Alewiism is not giving significant importance to the historical facts, in evaluation of national problems and worries about future they are in accordance with whole community and trying to have a peculiar political construction. All those facts cited here are approved by equal inheritance sharing system between man and woman. In whole research, the ideas of St. Ali and the big Master Hacı Bektaşi Veli who is accepted as the main centre of Alewiism and his followers are considered as the main reference. In this sense, Ale wis are just a colour tone of our history, culture, race, and social values. So It must not be forgotten that we must approach to Alewi belief system as we approach to our own belief system.