Türk-İran ilişkileri (1923-1938)

Abstract

ÖZET Doktora Tezi Türk - İran İlişkileri (1923 - 1938) Mehmet KAYA Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Elazığ -2004; XI + 233 İran Ortadoğu'nun önemli devletlerinden biridir. Burada ilkçağlardan beri önemli devletler kuruldu. Bulunduğu coğrafî konum itibari ile tarih boyunca büyük istilalara maruz kaldı. Sırasıyla Büyük İskender, Müslüman Araplar, Türkler ve Moğolların hakimiyetinde kalan İran, uzun zaman sonra bağımsız devlet olabilmiştir. Timur devleti ile yıldızı parlayan İran Safeviler döneminde güçlü bir konuma gelmiştir. Bu dönemde Osmanlı-Safevi ilişkileri genellikle olumsuz geçmiştir. XVIII. Yüzyılın sonlarında Kaçarlar' in İran'da yönetime geçmesiyle siyasi ve ekonomik istikrarsızlık başladı. Bu durumu değerlendiren İngiltere ve Rusya XIX. Yüzyılın başlarından itibaren İran'ı sömürmek için nüfuzu altına aldılar. İran'ın kuzeyi Rusya güneyi İngiltere'nin eline geçti (1907). İran'da 1908 petrolün bulunması ile ülkeyi daha önemli konuma getirdi. Emperyalist ülkelerin dikkatini daha fazla çekmeye başladı. Rıza Han'ın 1921 'de iktidarı ele geçirmesi ve 1925'te Şah olmasıyla ülkenin adeta dönüm noktası oldu. Şah, bir yandan Rusya ve İngiltere'yi ülkesinden atmak, öte yandan Atatürk'ten esinlenerek ülkeyi modern ve çağdaş bir hale getirmek için bir dizi reformlar yapar. Ancak bu reformlar yetersiz kalır. I. Dünya savaşından sonra 1923'te kurulan Türkiye Cumhuriyeti devleti ve Rıza Şah' m kurduğu İran devleti arasında, Kürt ve sınır anlaşmazlığı gibi önemli sorunlar olmasına rağmen, Atatürk'ün önderliğinde bu sorunlar aşılarak çözüldü. 1926 ve 1932 Antlaşmalarından sonra iyi ilişkiler süreci başlar. 1934'te Şah'ın Türkiye'yi ziyaret etmesinden sonra, Türk - İran ilişkileri altın çağım yaşadı. Anahtar Kelimeler: İran, Türkiye, Rusya, İngiltere, Sömürgecilik, Rıza Şah, Atatürk Modernizm ve Reformdur.

II SUMMARY Dissertation Thesis Türk - Iran Relations (1923-1938) Mehmet KAYA Fırat University The Institute of Social Seciences Division of History Elazığ - 2004, pape XI + 233 Iran is one of teh most important states in the Middle East Important states were founded in this area from antiquities. Because of it's geographical position, Iran was exposed to various invasions throughout the history. Respectively Iran remanined under the sovereingnties of Alexander The Great, Muslim Arabs, Turks and Mongols. After a long time it could became a sovereign state. Iran which was a successful state with Tamberlane became strong in the safevis period. During this period, affairs between the Ottoman Empire and Safevis were usually negative. At tha end of the eighteenth century Kajars began to administer the state. Then economocial and political crisis started. At the begining of the nineteenth century England and Russia wanted to benefit thes situation and began to have authority in this state to exploit it Russia dominated the north and England dominated the south of Iran in 1907. Iran became more important place after petroleum had been found in 1908. Iran began to attract more attention by the emperyalist states. In 1921, Rıza Khan had power to govern the state and became shah in 1925. This became the turning- paint for the state. The shah tried to send the emperyalist powers out of the state. In the other hand he achieved many different reforms to make his country modern and contemparary. But these reforms were insufficient. While he did these reforms, he followed Atatürk. After the first world War The Turkish Republic was founded During this time there were some kurdish and harder disagrements between Turkiy and Iran. But Atatürk was able to solve these problems. Good affairs period between these two states started after the agreemants in 1926 and 1932. After Rıza Shah had visited Turkiy in 1934, The affairs between Iran and Turkey lived it's golden years Key words : Iran, Turkey, Russia, England. Imperialism, Rıza Shah. Atatürk' s reforms and reforms.