Adıyaman havzasının genel ve uygulamalı jeomorfolojisi

Abstract

ÖZET Doktora Tezi ADIYAMAN HAVZASININ GENEL VE UYGULAMALI JEOMORFOLOJİSİ Sabri KARADOĞAN Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı ELAZIĞ - 2005, Sayfa: XX+380 Adıyaman havzası, Suriye-Arabistan düzlüklerine (platformuna) bakan ve Türkiye'nin en güneyindeki tektonik-orojenik üniteyi oluşturan `Kenar Kıvrımları Kuşağı` üzerinde yer almaktadır. Kuvaterner' de meydana gelen doğal ortam değişikliklerinin şiddetle yaşandığı bir coğrafi konuma sahip olan havza, bir geçiş ve bindirme zonu üzerinde bulunmasından dolayı çok çeşitli yer şekillerini barındırmaktadır. Sahada kıta-kıta çarpışmasının sonucu olarak kıvrımlı, kırıldı ve şaryajlı yapılar, havza tabanındaki istiflenmeye bağlı olarak yatay ve bu yapıların genç tektonizmanın etkisinde kalması sonucu monoklinal yapı şekilleri ortaya çıkmıştır. Eosen'den beri sürekli aşınım birikim ve aktif tektonizma denetiminde biçimlenen havzada sürekli değişen ve üst üste gelişen bir senklinal havza modeli ortaya çıkmıştır. Havza tabanıyla belirgin bir eğim kırıldığı ile ayrılan Güneydoğu Torosları Fırat Nehrine (bugünkü Atatürk Baraj Gölüne) kavuşan akarsular tarafından yoğun olarak yarılmıştır. Aşındırılan malzemele havza tabanındaki senklinalleri doldurmuştur. Akarsu aşındırmasının havza tabanında da devam etmesi ve yoğun sedimantasyon, genç çökellerin deformasyona uğraması, havzada aktif tektonizmanın devam ettiğini göstermektedir. İnceleme sahasının konumu ve yeryüzü şekillerinin çeşitliği, tarih boyunca olduğu gibi günümüzde de insan yaşamım olumlu veya olumsuz etkilemiştir. Havzada Kuvaterner' de meydan gelen doğal ortam değişiklikleri şiddetle yaşanmıştır. Sözkonusu ortam değişikliklerinin izlerim bugün baraj gölü tarafından örtülmemiş Kahta Çayı ve Göksu Çayı sekilerinde görmek mümkündür. Pleyistosen'in sonlarında soğuk dönemlerde insanlar kuzeydeki mağaralara çekilirken, sıcak dönemlerde Fuat sekilerinde yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Oldukça sarp ve dik yerşekilleri belirli dönemlerde savunma ihtiyacım karşılamış, Arsemeia gibi önemli yönetim merkezi ortaya çıkmıştır. -Verimli hilal olarak nitelendirilen Mezopotamya' nın kuzey sınırını oluşturan Adıyaman Havzası, Holosen başlangıcına (postglasyal) karşılık gelen Neolitikte oldukça elverişli coğrafi koşullara sahip bulunmaktaydı. Tarımsal faaliyetlere izin veren geniş glasiler üzerindeki kaim toprak örtüsü, yoğun su kaynaklan ve akarsu şebekesi, Fırat nehrinin geniş yatağında menderesler yaparak akması, sahanın ilkbahar başlangıcında kuzeye göç eden av hayvanları sürülerinin göç yolu üzerinde olması, Adıyaman Havzasının Holosen başlangıcındaki elverişli ortam koşulları arasında sayılabilir. Örneğin, Samsat Yerleşmesi, Mezopotamya düzlükleri ile Anadolu yüksek ülkesi arasında en önemli engel olan Fuat nehrinin, havza içindeki geniş yatağından dolayı geçit veren tek yer olması balonundan önemini o günden yalan geçmişe kadar korumuştur. Atatürk barajının yapılmasıyla Adıyaman havzası'nın doğal görünümü değişmiş adeta Pleyistosen koşullan yeniden restore olmuştur. Başta Samsat olmak üzere birçok yerleşim yeri ve tarım arazisi sular altında kalarak, havzada insanların yeni bir intibak değişikliğine ve yeni arayışlara sürükleyen doğal bir ortam oluşmuştur. Havzada Jeolojik-Jeomorfolojik özellikleri arazi kullanımı yerleşme gibi konularda birtakım avantajlar sunarken sözkonusu özelliklerden kaynaklanan birtakım problemler de mevcuttur. Bunlar biri, özellikle havza tabanı üzerindeki gevşek unsurlu Şelmo formasyonun ayrışması ve aşındırılması ile meydana gelen yarıntı erozyonudur. Yarıntı erozyonu gözle görülebilecek şekilde havza topraklarını tehdit etmekte ve Atatürk Barajı rezervuarında yoğun siltasyona neden olmaktadır. Diğer bir problem deprem riskidir. Çünkü havza bünyesinde Güneydoğu Anadolu bindirmesi, Adıyaman Fayı ve Bozova Fayı gibi önemli tektonik yapılar bulunmaktadır. Adıyaman şehri DAF' m verevi niteliğindeki Adıyaman Fay Zonu (DAFZ) üzerinde kurulmuştur. Yine Bozova fayı Atatürk Barajı aksının hemen önünden geçmektedir. İleriye dönük çalışmaların ve projelerin, sahanın Jeolojik-Jeomorfolojik özellikleri göz önünde bulundurularak yapılması gerekmektedir. ANAHTAR KELİMELER: Jeomorfoloji, Uygulamalı jeomorfoloji, Adıyaman Havzası, Adıyaman, Kahta, Samsat, Atatürk Barajı, Fırat Nehri, Kahta Çayı, Göksu Çayı, Güneydoğu Anadolu Bindirmesi, kenar kıvrımları, Adıyaman fayı, Pirin, Pirun, Şehremuz, Keçiler Mağarası, Gri Tüle. II

SUMMARY PhD Thesis GENERAL AND APPLIED GEOMORPHOLOGY OF THE ADIYAMAN BASIN Sabri KARADO?AN The University of Fırat The Institute of Social Science The Department of Geography ELAZI?-2005 Page: XX+380 The Adiyaman basin is situated in the tectonic-orogenic foulded belt of the Southhern part of Turkey Anatolia. It has many geomorphological features due to the fact that this area have been subjected tectonic mevements leading to the overthrust, faulting, folding activities. These tectonic movements produced different geomorphic unites and/or structural topographical forms such as monoclinal structure. The Southern Taurus Mountains extending in the northern part of the study area had formed as a result of the Arabian and Anatolian plates collusion. Some metamorphic and/or Mesozoik terrains are found as a nappe on the younger strata. Climatically, steppic climatic conditions prevails on the lowland extending in the southern section of the Southeastern Taurus Mountains. Subhumid climate is dominant on the slopes of the SE Taurus due to the fronts are intercepted coming from the southern sectors. That is why the mean yearly precipitation is more than 600 mm on the southern section of the SE Taurus. Some mediterranean plant communities composed of Pistacia. Red pine and xerophitic shrubs are widespread on the lowlands, but the oaks communities are widespread on the SE Taurus. The uplifted areas locating in the eastern part of the study area have been deeply dissected by the streams and rivers connecting to the Atatürk Dam Lake. The materials which transported by fluvial erosion have been accumulated on the syclinal basin and foredeep basin locating the southern parts. The deformation to be seen within the young sedimentary deposits indicates the existence of the active tectonic movements. The human activities and establishment of settlements in the study area have been mostly affected by the topographical pericularities and climatic changes occurred during the Late Pleistocene and Early Holocene. During the Last Glacial the Paleolithic IEhuman had sheltered in the caves named Palanh caves locating in the southern part of the Southeastern Taurus Mountains. First Neolithic settlements had been set up in the vicinity of streams on the plateau surfaces. Indeed the favourable climatic and topographical conditions in the northern part of the Fertile Crescent contributed to the animal husbandry and agricultural activities. With the construction of Atatürk Dam, the natural environment conditions and economic activities of the study area have been considerably changed. Irrigated agricultural lands getting increased nowadays. The are some serious problems derived from the lithological properties of the area. Indeed, the unconsolitated sedimentary formations named Şelmo formations are being dissected by the running water on the sloppy areas. These areas gully and rill erosions are common. The sediments originated the soft and noncohesive deposits increase of the sediment yield of the streams. For that reason the severe siltation is being continued within the Atatürk Dam, and flood plains of the Kahta stream. The misuse of the land, overgrazing are the main problems on the land degradation and actual erosion. On the other hand, the earthquakes are one of another serious problem. Because the fault lines named Adıyaman and Bozova are the main earthquake zones. Adıyaman city is situated the Adıyaman Fault line which is the branch of the Eastern Anatolian Fault Line. KEY WORDS: Geomrphology, Applied Geomrphology, Adıyaman Basin, Kahta, Samasota, Atatürk Dam Reservoir, Euphrates River, Kahta River, Goksu River, South Eastern Anatolia Nap zone, Adiyaman Fault Zone, Pirun, Pirin, Sehremuz, Gri Tüle IV