Kangal havzasının (Sivas) jeomorfolojisi

Abstract

Kangal Havzası, Doğu Toroslar'ın batı bölümünde yer alan UzunyaylaPlatosu'nun doğu bölümünü oluşturmaktadır. Uzunyayla Neojen Havzası'na karşılıkgelen bu alan, morfolojik olarak kendi içerisinde batıda Uzunyayla (Zamantı ÇayıYukarı Havzası) Havzası, doğuda ise Kangal Havzası'ndan oluşmaktadır. Torosorojenik kuşağı üzerinde yer alan Kangal Havzası kuzeyde Tecer-Gürlevik, Felhan,Yaycı, Çatal ve Yılanlı dağları, güneyde Gürün Dağları ile Delidağ, doğuda BozbelDağları ve batıda Uzunyayla Havzası'ndan havza tabanına karşılık gelen eşik saha ilesınırlandırılmıştır. Bu sınırlar içerisinde Kangal Havzası morfolojik anlamda tam birhavzaya karşılık gelmektedir. Kangal Havası, kuzey ve güneyden yüksek dağlıkalanlarla çevrelenmiş olduğundan bir dağ arası havzasıdır. Kuzey ve güneyde bindirmeyapıları arasında oluşan Kangal Havzası, jeolojik olarak bir Pigyy-back havzasıdır. ÜstMiyosen-Pliyosen boyunca sürekli sedimantasyon alanı olduğu için Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı bir havzaya karşılık gelmektedir.Üst Miyosen-Pliyosen boyunca sürekli sedimantasyon alanı özelliğini koruyanUzunyayla ve Kangal havzaları bu dönem boyunca birleşik tek havzadır. Pliyosen sonuKuvaterner başlarında göllerin karalaşması ve epirojenik yükselmelerle UzunyaylaPaltosu kendi içerisinde iki havzaya ayrılmıştır. Bu dönemden sonra yaşanan tektonikhareketlerle de Kangal Havzası kendi içerisinde tali havzalara bölünmüştür.nceleme alanında Miyosen öncesi, Alt Orta Miyosen, Üst Miyosen, Pliyosen veEn Alt Pleyistosen dönemlerinde oluştuğu tesbit edilen beş farklı aşınım ve birikimdönemi belirlenmiştir.Kuzey ve güneyde bindirme yapıları arasında gelişen havzada sıkışma etkisinebağlı olarak kıvrımlı, kırıklı ve şaryajlı yapılar gelişmiştir. Üst Miyosen-Pliyosen'ekadar K-G doğrultusundaki sıkışma etkisinde gelişen yapılar Paleotektonik, budönemden sonra doğrultu atımlı tektonik rejime bağlı oluşan yapılar Neotektonikyapıları oluşturmaktadır. Sıkışma etkisinde yaşlı birimler kıvrımlanıp birbiri üzerineIIbindirmişlerdir. Bu nedenle Alt Pliyosen'e kadar olan birimler çeşitli derecelerdekıvrımlanmıştır. Son kıvrımlanma hareketi ile Miyosen birimlerinin büyük bölümümonoklinal bir yapı kazanmıştır. Üst Miyosen-Pliyosen'den sonra bindirmeler yerini solyanal doğrultu atımlı bindirme bileşenli faylara bırakmıştır. Dikey hareketlerin önemkazandığı bu dönemden sonra dağlık alanlar yükselmiştir. Yüksek dağlık alanlardantaşınan malzeme, havza tabanında kalınlığı yer yer 200 m'yi bulan yatay yapılı birimlerioluşturmuştur. Pliyosen gölünün paleo-körfezlerine karşılık gelen alanlarda bataklıkortamında oluşan turbaların tektonik hareketlerle alçalıp üzerilerinin kapanmasıylakömür oluşumları gerçekleşmiştir.Kuvaterner başlarında havzanın dış drenaja açılmasıyla havza dolguları hızlı birşekilde yarılarak yapısal plato özelliği kazanmıştır. Bu yapısı ile Kangal Havzasıboşalma alanına karşılık gelmektedir. Havza dolgularının yarılmasıyla monoklinal veyatay yapıda görülen önemli yer şekilleri oluşmuştur. Yörenin Uppertan yükselmesisonucu yapıya gömülen akarsular güneyde epijenik kuzeyde ise antesadans boğazlaroluşturmuştur. Yine Karabel ve Çaltı çayları vadilerinde görülen akarsu sekilerihavzanın dönemler halinde yükseldiğini göstermektedir.Karstlaşmada alttaki ofiyolitli yapı taban seviyesi rolü görmüştür. Dağlıkalanlarda kalker yapı üzerinde ve Karabel Çayı Havzası'nda jipsler üzerinde tipikkarstik şekiller gelişmiştir.Kuzey ve güneyde bindirme hatları boyunca önemli maden yatakları oluşmuştur.Bindirmelerin doğrultu atımlı faylara dönüşmesi ile oluşan Pınarbaşı-Kangal ve Kulmaçfay zonları boyunca; ötelenmiş vadiler ve sırtlar, fay façetaları, fay diklikleri, faygölleri, kütle hareketleri, sıcak su kaynakları ve genç bazalt çıkışları görülmüştür.Doğrultu atım rejimi etkisinde kuzey ve güneydeki KD-GB doğrultulu sol yanal atımlıfaylar, KB-GD doğrultulu sağ yanal atımlı ikinci faylarla kesilmiştir.Kangal Havzası'nın jeolojik ve jeomorfolojik özelliklerinden kaynaklanan;susuzluk, yanlış yerleşme alanı seçimi ve arazi kullanımı, erozyon, kütle hareketleri,depremsellik gibi önemli sorunlar yaşanmaktadırAnahtar kelimeler: Jeomorfoloji, Uzunyayla, Kangal Havzası, Pigyy-backhavza, Gürün Dağları, Kangal, Çaltı Çayı, Tohma Çayı, Merkezi Anadolu (OrtaAnadolu) Fay Zonu, Göksun-Yazyurdu Fay Zonu, Pınarbaşı-Kangal Fay Zonu,Kulmaç Fay Zonu, Tecer Fayı, Karabel Bindirmesi

Kangal Basin forms the eastern part of Uzunyayla Plateau which is settled in thewestern part of Eastern Taurus Mountains. This terrain consists of The Uzunyayla Basinin the west and Kangal Basin in the east morphologicaly. Kangal Basin which is in theorogenic line of Taurus is surrounded by the mountains of Tecer Gürlevik, Felhan,Yaycı, Çatal and Yılanlı from the North, Gürün and Delidağ from the south, Bozbelfrom the east and same part of Uzunyayla Basin from the east. In such surroundings,Kangal Basin morphologicaly deserves its autright title of basin. Because of the hightmountains from the North and South Kangal Basin can be caunted as an in-mountainbasin. Throughout the pressures from the North and South, Kangal Basin had a newform and became a Pigyy-back basin. During the Upper Miocene-Pliocene periods thebasin can be thaught as an old basin, for it was effected by the sedimantations.Keeping sedimantations The Upper Miocene-Pliocene period created acompound basin from Uzunyayla and Kangal and through this period this was the onlycompound basin. After the Pliocene (the beginning of Quaternary) Uzunyayla Plateauwas divided into two basins because of the transformation of lakes into lands andepirogenic surges. After this period Kangal Basin was again separated into secondarybasin by the tectonic movements.In the research field five different erodition and conglomeration phases werefaund and considered to have formed in the Pre-Miocene, Lower-Middle Miocene,Upper Miocene, Pliocene and the very Lower-Pleystocene periods.Among the northern and southern pressures Kangal Basin found its form andcould sequently produc curly, faulted formations in itself. Until the Upper Miocene-Pliocene period the formations effected by the pressure on N-S direction are calledPaleotectonic; and after this period the formations effected by tectonic movements areIIcalled Neotectonic movements. Under the pressure concerned the very aged units.Cumulatively huddled. That?s why the units involved till Lower-Pliocene were curled indiversity. By the final curling rise many units of Miocene time had a monoclinal form.After the Upper Miocene-Pliocene the pressures replaced with the faults with left sidedpressures. Chasing the palpable vertical movements of important, mountainous regionsrose. The remnants which came down the high mountains formed even 200 meters ofhorizontal units on the basin. The turbas formed in the muddy lands of the paleo-gulf inPliocene lake. With the tectonic movements these turbas went down and they werecovered, and then coal mines emerged.In the beginning of Quaternary; the basin?s stacj rapidly faulted and become aplateau wise terrain because of the autside floods. This time the Kangal Basin wassimilar to a terrain which is prosessing down. The compact basin turned into monoclinaland horizontal formations. After the rising of the region the fluids disappeared becomeepijenic (in the south) and antesedans (in the north) strait. Similarly the fluid formationson the valleys of Karabel and Çaltı rivers justify that the basin was rising in someperiods.While having the carstic shape the ofiyolitic form was underpinning the basin. Inthe mountainous regions, some kinds of carstic formations emerged on the limestoneforms and gibsum of the Karabel River Basin.In the North and in the South of the pressure lines, crocial mine reservesemerged. And also the pressure lines then turned into faults and had the names ofPınarbaşı-Kangal and Kulmaç fault zones. And along these zones offset valleys, faultfacet, fault rising, fault lakes (sag-pond), unit rising, springs and early basalt edgeswere seen.Under these pressure of the directive lines the NE-SW left sided faults (in thenorth and south) and came across the NW-SE right sided faults. Because of thegeological and geomorphological features of the Kangal Basin crucial problems likedrought, erosion, risings, earthquakes and malpractice of the endaves are seen.Key words: Geomophology, Uzunyayla, Kangal Basin, Pigyy-back basin, GürünMountains, Kangal, Çaltı River, Tohma River, Central Anatolian Fault Zone, Göksun-Yazyurdu Fault Zone, Pınarbaşı-Kangal Fault Zone, Kulmaç Fault Zone, Tecer Fault,Karabel Thrust Belt.