Nişinik Köyü (Çermik-Diyarbakır) çevresinin jeolojik özellikleri

Abstract

m ÖZET Yüksek Lisans Tezi NİŞÎNİK KÖYÜ (ÇERMİK) ÇEVRESİNİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ Yunus AY Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı 1996, Sayfa: 124 İnceleme alam, Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı ile Arabistan Levhası'mn kuzey kenarındaki otokton bölge arasında yer alan Diyarbakır'ın Çermik llçesi'nin yalan güneyinden oluşan 200 km2 'lik bir alam kapsar. Çalışma alanında allokton ve otokton konumlu olarak yüzeyleyen birimler alttan üste doğru: Senomaniyen yaşlı Derdere Formasyonu, Kampaniyen yaşlı Sayındere Formasyonu, Senomaniyen-Santoniyen yaşlı Koçali Karmaşığı, Üst Maastrihtiyen yaşlı Antak Formasyonu, Alt Eosen yaşlı Gercüş ve Kavalköy-Hoya formasyonları, Orta Eosen yaşlı Gaziantep Formasyonu, Alt Miyosen yaşlı Fırat Formasyonu, Üst Miyosen- Pliyosen yaşlı Şelmo Formasyonu ve Siverek Grubu'dur. Derdere Formasyonu, altta dolomit ve üstte kireçtaşıyla temsil edilir. Derdere Formasyonu'nun Kireçtaşı Üyesini uyumsuz olarak örten Sayındere Formasyonu ise derin deniz havzasında oluşmuş killi kireçtaşı litolojisindedir.IV Sayındere Formasyonu'nun çökeliminden sonra muhtemelen Alt Maastrihtiyen'de allokton birimler çalışma alanına gravite kaymalanyla yerleşmişlerdir. Sayındere Formasyonu üzerinde yer alan Karadut Karmaşığı ilk allokton birim olup, şeyi, marn, killi kireçtaşı, silisifiye kireçtaşı, silisleşmiş şeyller, çakıllı kireçtaşı ve çakıltaşlanndan oluşmaktadır. Karadut Karmaşığı'nın bölgeye yerleşmesinden sonra gabro, serpantinit, dunit, diyabaz, piroklast, radyolarit, pelajik kireçtaştanyla temsil edilen Koçali Karmaşığı'da Karadut Karmaşığı üzerine yerleşmiştir. Allokton birimlerin, Güneydoğu Anadolu Bindirme Kuşağı'nın kuzeyinden çalışma alanına yerleşmesiyle bölge, yükselerek önce sığ deniz, daha sonra karasal karakter kazanmış ve tabanda rudistli kireçtaşı, yukarıya doğru çakıltaşı-kumtaşı-kiltaşı ardalanmasından oluşan Antak Formasyonu çökelmiştir. Üst Kretase'den Alt Eosen'e kadar karasal ortamın hakim olduğu bölgede, Alt Eosen'de Midyat Grubu'nun taban konglomerası niteliğindeki Gercüş Formasyonu çökelmiş olup, Antak Formasyonu üzerinde açısal uyumsuzlukla durur. Gercüş Formasyonu'nu uyumlu olarak çakıllı, kumlu, tebeşirli, nummulitli, killi kireçtaşı litolojisindeki Kavalköy-Hoya Formasyonu örter. Kavalköy-Hoya Formasyonu'nun çökeliminden sonra killi, çörtlü kireçtaşmdan meydana gelen ve sığ deniz ortamında çökelen Gaziantep Formasyonu oluşmuştur. Gaziantep Formasyonu'nun çökeliminden sonra çalışma alanı karasal ortama dönüşmüş ve erozyona maruz kalmıştır. Alt Miyosen'de yaygın transgresyonla sığ denizel bir ortamda resifal kireçtaşı niteliğindeki Fırat Formasyonu oluşmuştur. Fırat Formasyonu, tabanda çakıllı kireçtaşıyla, yukarıya doğru ise kristalize ve tebeşirli kireçtaşıyla temsil edilir. Orta Miyosen'de Arabistan ile Anadolu levhalarının çarpışmasıyla tekrar karasal karakter kazanan çalışma alanında bir yandan çakıltaşı ve kumtaşlanndan meydana gelen Şelmo Formasyonu çökelirken, bir yandan da olivinli bazalt ve piroklastitlerden oluşan Siverek Grubu oluşmaya başlamıştır. Bu nedenle Siverek Grubu bazaltlar Şelmo Formasyonu'nu uyumlu, daha yaşlı diğer birimleri ise uyumsuz olarak Örter. İnceleme alanında Subhersiyen, Laramiyen, Saviyen, Sitiriyen ve Valakiyen orojenik fazlarının izleri belirlenmiştir. Subhersiyen, Laramiyen, Saviyen, Sitiriyen fazlan uyumsuzluk düzlemleriyle belirlenirken, Vallakiyen fazı tektonik yapıların oluşmasıyla tespit edilmiştir.Çalışma alanında K-G doğrultulu sıkışmaya bağlı olarak gelişmiş tektonik yapılar görülür. Kıvrım eksenleri yaklaşık K75°- 85°D doğrultuludur. İnceleme alanında görülen bindirme fayları iki ayrı jeolojik dönemde gerçekleşmişlerdir. Karadut ve Koçali karmaşıkları Üst Kretase'de gravite kayması şeklinde çalışma alanına yerleşirlerken, Orta Miyosen tektonik hareketleriyle de D-B, K70°- 85°D doğrultulu çok sayıda yüksek açılı ters faylar ve bindirme fayları oluşmuştur. Çalışma alanında kıvrımlı yapılan ve normal fayları verev bir şekilde kesen çok sayıda KB-GD, KD-GB doğrultulu, doğrultu aümlı faylar da mevcuttur. Bu büyük ölçekli kınk sisteminin yanısıra çok iyi bir mikro kınk sistemi de gelişmiştir. Mikro kınk sistemini en iyi yansıtan birim Fırat ve Kavalköy-Hoya formasyonlandır.Mikro kırıklar makaslama ve açılma çatlakları şeklinde olup makaslama kırıkları K35B-K25D doğrultusunda, açılma çatlakları ise K25B doğrultusunda yoğunlaşmışlardır. Bölgenin tektonik evrimini, Üst Triyas'ta Avrasya ile Arap-Afrika levhaları arasında başlayan riftleşme, Üst Kretase'de bu levhalar arasındaki okyanusun kapanması ve Orta Miyosen'de çarpışmalanyla oluşan olaylar kontrol eder. Çalışma alanının ve yörenin en önemli ekonomik oluşuğu endüstriyel hammadde kaynağı (mermer, yapıtaşı, agrega) olarak işletilen Fırat Formasyonu'dur. Koçali Karmaşığı içerisinde ekonomik değere sahip olmayan bakır cevherleşmeleri de söz konusudur.

VI SUMMARY Master Thesis GEOLOGICAL FEATURES OF THE NÎŞÎNÖC VILLAGE (ÇERMÎK-DİYARBAKIR) OF VICINITY Yunus AY Fırat University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Geological Engineering 1996, Page: 124 The studied area is located in Çermik town vicinity and covered 200 km2 an area. The units in the studied area have autochthonous and allochthonous position. These are follows: Cenomanian aged Derdere Formation, Campanian aged Sayindere Formation, Cenomanian-Santanian aged Karadut Complex, Upper Jurassic-Lower Cretaceous aged Koçali Complex, Upper Maastrichtian aged Antak Formation, Lower Eocene aged Gercüş Formation and Kavalköy-Hoya Formation, Lower Miocene aged Fırat Formation, Upper Miocene-Pliocene aged Şelmo Formation and Siverek Group. Derdere Formation consists of dolomite at lower part and limestone at the upper part. Sayindere Formation, overlies unconformably the Limestone Member of Derdere Formation and consists of clayey-limestone which is deposited at the deep marine environment. Karadut Complex, overlying Sayindere Formation with gravity sliceses, is an allochthonous unit and consists of shale-marl, clayey limestone, silicified limestone, silicified shale, conglomeratic limestone and conglomerates. Koçali Complex, consisting of gabbro, serpentine, dunite, diabase pyroclast, radiolarite, pelagic limestone, trust on Karadut Complex.vn Due to the emplacement of allochthonous units from Southeast Anatolian thrust zone to the region the studied area was uplifted and the characteristics of the environment changed from deep marine to shallow marine. In this environment, Antak Formation, composed of Rudistic limestone, conglomerate, sandstone and claystone, was deposited. During Late-Cretaceous and Early Eocene, continental environment was dominant in the region. In Early Eocene, Gercüş Formation, considered as a basal conglomerate of Midyat Group was deposited. It overlies Antak Formation with an angular unconformity and is covered by Kavalköy-Hoya Formation which is composed of sandy-chalky- Nummulitic-clayey limestone. The Middle Eocene Gaziantep Formation composed of clayey-cherry limestone. After the deposition of Gaziantep Formation, the studied area had became continental region and exposed to the erosion. During Lower Miocene, Fırat Formation was deposited at shallow marine environment. It's characteristic lithology is resifal limestone. It also contains conglomeratic limestone, crystallized limestone and chalky limestone. At Middle Miocene, due to the collision of Arabian Plate and Anatolian Plate, the studied area became continental environment. In this environment Şelmo Formation consisting of conglomerate and sandstone was deposited and Siverek Group consisting of olivine basalt and pyroclast was formed. Siverek Group basalt overlies Şelmo Formation conformably and old units unconformably. The studied area was subject to the effects of Subhercynian, Laramian, Savian, Styrian, and Wallachian organic phases. Depending on compression in the N-S direction, tectonic structures was formed in the studied area. The axis directions of folds is approximately in N75° - 85°E. The trust faults had been originated at two different geological period. At late Cretaceous, Karadut and Koçali Complex were emplaced by gravity slides. At Middle Miocene many reverse and thrust faults, having N75°-85°E and E-W directions were developed. And also, there are many strike-slip faults cutting folds and normal faults. Especially, macro and micro scale joint systems were well developed in Fırat and Kavalköy-Hoya Formation.VIII The direction of folds axes and faults, indicate that the studied area have been subject to a compressional stress in NNW-SSE direction since Late Cretaceous. The geotectonic evolution of the region have been controlled by rifting between Anatolian and Arabian Plates in Late Triassic; closing of the ocean between these plates at Late-Cretaceous and collisions of the plates during Middle Miocene. The economic values of the region are marble produced from the layers of Fırat Formation and uneconomical copper deposited in Koçali Complex.