Âgehî`nin Câmi`ü`l-Vâkıât-ı Sultânî adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi

Abstract

Türkistan cazibe merkezi olmasının yanı sıra tarih bilimi açısından da biçilmiş kaftandır. Barındırdığı yüzlerce devlet, beylik, hanlık ile tam bir araştırma sahası olmuş ve özellikle Türk Tarihçileri için her zaman araştırma konularının başında gelmiştir. Bu hanlıklardan biri de Hive Hanlığı'dır. Hive Hanlığı'nın özellikle XIX. yüzyıldaki tarihiyle ilgili Muhammed Rıza Mirab Âgehî'nin yazmış olduğu Firdevs al-İkbal ve Câmi'Ü'l-Vâkıât-ı Sultânî adlı eserleri sayesinde fikir sahibi olabiliyoruz. Hive Hanlığı Harezm bölgesine yerleşmiş ve varlığını yüzyıllar boyunca sürdürmüş bir hanlık olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır. Bu hanlık genel anlamda kendi iç işleri ve diğer hanlıklar ile savaşmış ve tarihi boyunca birçok aile, sülale, hanedanlık gibi birçok yönetici aile ve kişi ile yönetilmiştir. Bu hanedanların sonuncusu İnak (Kongrat) hanedanlığıdır. Bu hanedanlık ile birlikte Hive Hanlığı iyice zayıflamış ve XIX. yüzyılın son çeyreğinde Çarlık Rusya hâkimiyeti altına girmekten kurtulamamıştır. Hive Hanlığı'nın XIX. yüzyılın ortalarının anlatıldığı eser olan Câmi'Ü'l-Vâkıât-ı Sultânî adlı eser resmi vakanüvis Âgehî tarafından yazılmıştır. Âgehî olayların yaşandığı dönemde Hive Hanlığında Mirablık yani `belli bir bölgenin Su Dağıtım` görevinde bulunmuş ve yaşamıştır. Ancak gördüğü ve duyduğu olayları birebir, tarafsız bir şekilde aktarıp, aktarmadığı tartışma konusu olmuştur. Ancak o döneme ait birinci el kaynakların azlığı ve o dönemin çok Hive açısından çok fazla araştırılmamış olması Âgehî'nin eldeki önemli kaynaklardan biri olduğu gerçeğini kuvvetlendirmektedir. Anahtar Kelimeler: Hive, Hanlık, Muhammed Emin Bahadır Han, Hiyvak, Türkmen Kabileleri

Turkistan is a perfect place for the science of history as well as being an attraction site. Having possessed hundreds of states, seigniories, khanates, Turkistan has always been a field of research and been one of the foremost research topics for Turkish historians. One of the seigniories mentioned is Khwarezm Harezm Khanate. We are able to learn a lot about the XIX. century history of Khwarezm Harezm Khanate through `Firdevs al-İkbal ve Câmi'Ü'l-Vâkıât-ı Sultânî`, the work of Muhammed Riza Mirab Âgehî. Khwarezm Harezm Khanate has taken its place in the history as a khanate having been located in Harezm region and maintained its existence for hundreds of years. This khanate kept fighting with other khanates and dealt with domestic issues and was governed by various governor groups and individuals like families and dynasties. The very last of these is Inak (Kongrat) Dynasty. Khwarezm Harezm Khanate got dramatically weaker under the reign of this dynasty and couldn't escape from being captured by Tsardom of Russia in the end. Câmi'Ü'l-Vâkıât-ı Sultânî which tells us about the Khwarezm Harezm Khanate during the middle XIX. century was written by the official chronicler Âgehî. Âgehî worked as an official dealing with water supply under Khwarezm Harezm Khanate. However, whether he was able to convey the events and incidents he witnessed objectively has been a controversial topic. Nevertheless, the fact that there are very few firsthand sourcesand the fact thatKhwarezm has not been researched much makes Âgehî one of the most significant source of knowledge. Key words: Khwarezm, Khanate, Muhammed Bahadır Emin Khan, Hiyvak, Turkmen Tribes