19. yüzyılda Osmanlı-İran ticari ilişkileri (Osmanlı arşiv kaynaklarına göre)

Abstract

Tarihin kadim ve güçlü milletleri tarafından kurulan Osmanlı-İran devletlerinin ilişkileri, çeşitli dinamiklere bağlı olarak siyasi ve askeri rekabetiyle ön plana çıkmıştır. Son üç yüz yılda yoğunlaşan rekabet, her iki devletin mukadderatında mühim sonuçlar doğurmuştur. Her ne kadar siyasi ve askeri mecrada ciddi hadiseler yaşanmış olsa da iki devlet arasındaki ticari ve sosyal ilişkiler devam etmiştir. Bilhassa ticari ve iktisadi ilişkileri dönemsel şartlara bağlı olarak gelişim göstermiş ve bu ilişkiler her devirde ehemmiyetini korumuştur. Bu araştırmada 19. yüzyılda Osmanlı-İran ticari ilişkileri ele alınmıştır. Bu bağlamda söz konusu devletlerin ticari ilişkilerinde kullanılan ticari güzergâhların tespit edilmesi ve bu güzergâhların iki devlet açısından öneminin ortaya konulması, Osmanlı-İran transit ticaretinin değişimi, ticari ilişkilerde uygulanan gümrük tarifeleri ve işlemlerinin belirlenmesi, ticarete konu olan malların ve ticari ilişkileri sekteye uğratan sorunların tespiti ve bu sorunların ticari ilişkilere olan etkisinin açığa çıkarılması amaçlanmıştır. Çalışmanın sonucunda; Osmanlı-İran ticari ilişkilerinin ekseriyetinin Trabzon-Erzurum-Tebriz güzergâhı üzerinden yürütüldüğü, gümrük ilişkilerinin mütekabiliyet ilkesi çerçevesinde şekillendiği, İranlı tüccarların Erzurum Gümrüğü'ne getirdikleri ticaret mallarının dokumacılık, boya, deri ve maden ürünlerinden oluştuğu, alacak meselesi, gasp ve eşkıyalık faaliyetleri, tüccarların etik dışı davranışları ve gümrük memurlarının keyfi tutumları gibi unsurların ticareti sekteye uğratan temel sorunların olduğu tespit edilmiştir.

The relations between Ottoman and Iranian states, founded by the ancient and powerful nations of history, stood out with their political and military competitions depending on various elements. This competition, which intensifying competition at last three hundred years, generated important results in/for the fate of both states. Although serious problems/incidents occurred in the political and military fields, commercial and social relations between the two countries continued. Particularly/Especially the commercial and economic relations of the two states developed depending on the periodical conditions and these relations maintained their importance in every period. This research have investigated the commercial and economic relations between Ottoman and Iran in the 19 th century. In this context, determination of commercial routes in Ottoman-Iran trade, explanation of the importance of these routes for the two states, change of transit trade Ottoman-Iranian, identification customs transactions and tariffs, finding out of commercial goods, identification of problems that hinder commercial relations, the discovery of effect of these problems on trade relations have been purposed. In consequence of the research, various informations about Ottoman-Iranian commercial relations have been acquired. Among the informations, there are conduct of the majority of Ottoman-Iranian commercial relations via Trabzon-Erzurum-Tabriz route and configuration of the customs relations in the context of the reciprocity principle. In addition to these informations, Goods, which brought by Iranian merchants to Erzurum customhouse and composed of weaving, dyeing, leather and metal products, have been determined. Lastly, some of the problems such as debt issue, unethical behaviors of traders, arbitrary attitudes of customs officers, extortion and banditry activities that disrupt trade have been identified.