Çankırı ili ve yöresi ağızları

Abstract

Bu çalışmada, Çankırı ili ve yöresinde konuşulan ağzın özellikleri ses bilgisi ve şekil bilgisi açısından belirlenmiş, ölçünlü dilden farklılık gösteren unsurları tespit edilmiştir.Çalışmamız, ?Giriş?, ?Dil İncelemesi?, ?Metinler?, ?Sonuç? ve ?Sözlük? bölümlerinden oluşmaktadır. ?Giriş? bölümünde, Çankırı'nın tarihi ve etnik yapısı ile ilgili bilgiler verilmiştir. ?Dil İncelemesi? bölümünde, derlenip yazıya aktarılan metinler ışığında Çankırı ili ve yöresi ağızlarının ses ve şekil bilgisi özellikleri tespit edilmiştir. ?Metinler? bölümünde, çalışma konusuna kaynak oluşturabilecek nitelik arz eden 129 metin, çeviri yazı işaretleri kullanılarak yazıya aktarılmıştır. ?Sonuç? bölümünde, Çankırı ili ve yöresi ağzının özellikleri ilgili genel bir değerlendirme yapılmıştır. ?Sözlük? bölümünde ise ağız yöresine ait bir sözlük oluşturulmuştur.Yaptığımız çalışma neticesinde Çankırı ili ve yöresi ağızları, bazı ses ve şekil bilgisi farklılıklarından dolayı iki ağız bölgesine ayrılmıştır. Bu iki ağız bölgesi haricinde şimdiki zaman çekimindeki farklılık dolayısıyla iki de ağız adacığı tespit edilmiştir.Yörenin genelinde görülen ve Çankırı ili ve yöresi ağızlarının karakteristik özellikleri olarak öne çıkan unsurlar şunlardır: Yörede birincil (aslî) uzunluklar varlıklarını devam ettirmektedirler; hece kaynaşması ve ünsüz düşmesi ile oluşmuş ikincil ünlü uzunlukları da oldukça boldur; kapalı e (¹) ünlüsü, yöremizde işlek olarak kullanılmaktadır; yörede art damakta boğumlanan ¢ ve ¤ ünsüzleri ile yarı-kalın ó ve ú ünlüleri karakteristik seslerdir; ñ sesi yöremizde kelime ve eklerde varlığını korumaktadır; yörede % ile ? 'nin boğumlanma yerlerini gırtlağa çekmesiyle süreksiz gırtlak ünsüzleri > ve & duyulmaktadır; özellikle bünyesinde y ünsüzü bulunan kelimelerde dil benzeşmesi, incelme yönünde bozulmaktadır; Eski Türkiye Türkçesinin sürekli yuvarlak ünlüyle kullanılan ekleri, yöremizde varlığını devam ettirmekte ve bu durum düzlük-yuvarlaklık uyumunun sıklıkla bozulmasına sebep olmaktadır; tonlulaşma ve sızıcılaşma yörede kurallı olarak karşımıza çıkmaktadır; ünsüz benzeşmelerinden -nn- < -nl- ve -rr- < -rl- benzeşmeleri yoğun olarak görülmektedir; vasıta hâli eki, ek yığılması ve gerileyici ünsüz benzeşmesiyle ortaya çıkan +ınan, +inen, +unan, +ünen ve +nan, +nen `dir; şimdiki zaman çekiminde kullanılan genel ek -yo `dur; gelecek zaman çekiminin I. teklik ve çokluk ile II. teklik ve çokluk şahıs çekimlerinde hece kaynaşması görülmektedir; I. teklik şahıs çekimlerinde -n, -ın, -in, -un, -ün ekleri kullanılmaktadır.

In this study, the properties of the accent spoken in Çankırı and its region are determined in terms of phonetic and morphological guides. The facts of this accent that differ from the standard language are identified.The study consists of ?Introduction?, ?The Language Research (Investigation)?, ?Texts?, ?Conclusion? and ?Dictionary? sections. The information related to the historical and the ethnical structure of Çankırı and the phonetic and the morphological guides of Çankırı and its region determined by using texts adapted to the writing by compiling are given in Section ?Introduction? and Section ?The Language Research?, respectively. In Section ?Texts?, 129 texts having major source characteristics for the study are adapted to the writing by using translation-writing signs. A general evaluation about the properties of the accent spoken in Çankırı and its region is given in the Conclusion. The dictionary related to the accent is composed for the Section ?Dictionary?.According to the results obtained for the study, the accent of Çankırı and its region is divided into two accent regions because of its dissimilarities in phonetic and morphological guides.Some properties that are generally observed in the region come forward as the characteristics of the accent of Çankırı and its region. These highlights include the following: The major long vowels in the region continue to hold their assets; the minor long vowels occured by contraction and consonant falling are also very abundant; the ?closed e? is used as a well-kept in the region; the unvoiced ¢ and ¤ being constricted in the region and the semi phonetics back vowels ó and ú are the characteristic voices; the ñ voice protects its existence in the words and suffixes in the region; the occlusive larynx consonants > and & are heard only by taking the point of articulation of % and ? to the larynx in the region; especially in the words having phonetic consonant y, the palatal harmony is disturbed towards the palatalisation; the suffixes of old Turkey Turkish used already with the rounded vowel continue to hold their assets and cause often disturbing in the labial harmony; the voicing and the spirantisation are appeared grammatically in the region; the assimilations -nl- > -nn- and -rl- > -ll- from the consonant assimilation are observed intensely; the instrumental case is the suffixes of +ınan, +inen, +unan, +ünen and +nan, +nen emerged from the pleonasm and the regressive assimilation; the general suffix used in the present continuous tense is the suffix -yo ; the fusion of syllables is observed in the conjugation of first single and plural person and second single and plural person in the future tense; the suffixes -n, -ın, -in, -un, -ün are used in the first single persons conjugations.