Evliya Çelebi Seyahatnâmesi`ne göre Doğu ve Güneydoğu Anadolu`daki bazı kaleler ve diğer kaynaklarla mukayeseli incelenmesi

Abstract

XVII. yüzyılda Osmanlı devletinde yaşayan büyük seyyah Evliya Çelebi, Doğu Anadolu Bölgesine yapmış olduğu seyahatlerde bir çok şehir ve kale gezmiş, yaptığı incelemeleri Seyahatnâme adlı eserinde ayrıntılı bir şekilde anlatmıştır. Gezdiği kale ve kale-şehirlerden seyahatnâmenin bazı bölümlerinde kısaca bahsetmiş, bazı bölümlerinde ise bu kale ve kale-şehirler hakkında detaylı bilgiler vermiştir. Çalışmamız, Evliya Çelebi?nin Doğu bölgesindeki bölge tarihi açısından önemli bazı kaleler (Ahlat Kalesi, Adilcevaz Kalesi, Bitlis Kalesi, Diyarbakır Kalesi, Erzurum Kalesi, Mardin Kalesi, Van Kalesi) hakkında verdiği bilgileri ve bu bilgilerin yapılmış diğer bilimsel çalışmalar ile bir mukayesesini içermektedir.Evliya Çelebi çalışmamıza konu olan kaleleri anlatırken, kalelerin nasıl kurulduğu ve isimlerinin nereden geldiği konusunda efsanevi unsurlardan ve dini öğelerden sıkça yararlanmıştır. Kalelerin tarihi gelişimini anlatırken ise okumuş olduğu eserlerden, yaşadıklarından ve duyduklarından faydalanmıştır.Evliya Çelebi?nin, kalelerin Osmanlı Devleti öncesi tarihini anlatırken herhangi bir kronoloji takip etmediği, kalelerin kuruldukları coğrafyada yaşamış olan bazı önemli devletlerden bahsetmediği, bazen de tarihi olayları karışık, eksik veya kısmen hatalı verdiği görülmüştür. Evliya Çelebi, tezimize konu olan kalelerin Osmanlı hakimiyeti dönemindeki tarihi seyrini detaylı bir şekilde anlatmıştır. Seyahatnâme çok geniş bir coğrafya ile ilgili bilgiler verdiği için, tümünün eksiksiz ve tam olması beklenmemelidir. Bu durum Seyahatnâme?nin önemli bir kaynak olarak kullanılmasına engel teşkil etmemektedir. Bilgiler tarihi tenkit süzgecinden geçirildikten sonra eşsiz bir bilgi hazinesi haline dönüşecek niteliktedir.Seyahatnâme, kalelerin mimari açıdan durumlarına ve o dönem içerisindeki idari yapılanmaya ışık tutması açısından oldukça önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Evliya Çelebi?nin özellikle Diyarbakır, Van, Bitlis gibi kale-şehirlere yaptığı seyahatleri sırasında yaşadığı olaylar, o dönemin sosyal ve siyasi yapısı hakkında bize başka hiçbir kaynakta bulamayacağımız bilgiler vermektedir.Anahtar Kelimeler: Kale, Seyahatnâme, Şehir, Mimari, İdare.

In the 17th century, the great Ottoman traveler Eyliya Çelebi visited many cities and castles through his travels to Eastern Region of Turkey and wrote his observations in detail in his work named Seyahatnâme. In some parts of Seyahatnâme, he mentioned shortly about castles and castle towns that he visited, but in other parts of the book he gave detailed explanations about these castles and castle towns. Our work includes information given by Evliya Çelebi about some of the castles (Ahlat Kalesi, Adilcevaz Kalesi, Bitlis Kalesi, Diyarbakır Kalesi, Erzurum Kalesi, Mardin Kalesi, Van Kalesi) which are important in the history of the region and gives a comparison of this information with other scientific studies.Evliya Çelebi often used mystical elements and religious items to explain how castles, which are topics of our work, were built and where the names of castles came from. Also, he benefited from what he read, heard and experienced while explaining the historical development of the castles.In his work, while Eyliya Çelebi was telling about castles? history before the period of Ottoman Empire, we see that he didn?t stick to a chronological narrative, didn?t mention some important states in the region and gave inaccurate or misinformation. On the other hand, he gave very detailed information about the castles? history in the period of Ottoman Empire. Since Seyahatnâme gave information about a very large area, it shouldn?t be expected that whole information written in Seyahatnâme is full and correct. However, this doesn?t mean that Seyahatnâme is not an important source, because Seyahatnâme presents a wealth of information for people who carefully examine it.In conclusion, Seyahatnâme includes very significant information enlightening the castles? architecture and period?s administrative structure. Especially, Evliya Çelebi?s experiences during his travels to castle-towns like Diyarbakır, Van, Bitlis provide unique information about the social and political structure of the period.Key Words: Castle, Travels, City, Architecture, Administration.