18. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu`nda şikâyet mekanizması ve işleyiş biçimi: Selanik örneği (1742-1743)

Abstract

ÖZETBu çalışmanın amacı, 18. yüzyılda Osmanlı toplumunda şikâyet hakkının kullanımını ve bu hakkın kullanımından doğan mekanizmayı incelemektir. Çalışmaya mekân olarak, Osmanlı coğrafyasının Rumeli kesiminde yer alan Selanik şehri seçilmiştir. Çalışmada, I Numaralı Rumeli Ahkâm Defteri (1742-1743)'nde Selanik ile ilgili hükümler içinden tespit edilen şikâyet konuları ve bu konular hakkında Dîvân-ı Hümâyun'un verdiği kararlar analiz edilmiştir. Osmanlı Devleti'nde reayaya tanınan şikâyet hakkı, şikâyetlerin derlendiği şikâyet defterlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şikâyet defterleri öncesinde, şikâyet hükümleri diğer konularla birlikte mühimme defterlerine kaydedilmekteydi. Mühimme defterlerinden ayrılarak ilk kez sadece şikâyetleri ihtiva eden defterler 1649 yılında ortaya çıkmıştır. Bu ilk defterler bölge ayırt etmeksizin tek defter altında tutulmuştur. Bürokrasinin gelişmesiyle birlikte, şikâyetler Osmanlı eyalet sistemi esas alınarak, Eyalet Ahkâm Defterleri adı altında tutulmaya başlanmıştır. Bu uygulamanın ilk örneklerinden birisi de Selanik'ten merkeze ulaşan şikâyetleri de içeren I Numaralı Rumeli Ahkâm Defteri'dir.Eyalet taksimatına göre tutulmuş şikâyet defterleri, şehirleri esas alan incelemeler yapma olanağı da sağlamaktadır. Konu bu kapsamda ele alınarak 18. yüzyılda Selanik'te yaşanan haksızlıklar ve bunların merkeze bildirilme süreci incelenmiştir. Bu araştırmanın bir diğer yönünü de merkezin kendisine ulaşan bu şikâyet konularını nasıl çözüme kavuşturduğu meselesi oluşturmaktadır. Şikâyetin Dîvân-ı Hümâyun'a ulaşmasıyla birlikte şikâyet konusuyla ilgili bürokratik bir süreç başlatılırdı. Bu aşamada şikâyet bir incelemeye tabii tutulur, bu süreçte çeşitli kişiler ve divan büroları görev alırdı. İnceleme esnasında ilgili defter kayıtlarına ve görevlilerin bilgilerine başvurularak bir karara varılırdı. İncelenmesi tamamlanan arzuhalin şikâyetçiye teslim edilmesi ve hükmün bir özetinin deftere kaydedilmesiyle süreç tamamlanmış olurdu. Dîvân-ı Hümâyun kendisine ulaşan bütün şikâyet konuları hakkında bir çözüm üretmiş ve bu çözümlerin icra edilmesi için de yerel görevlilere hitaben hükümler kaleme almıştır.Çalışmanın asıl konusunu teşkil eden şikâyet konuları, şikâyetlerin içerikleri dikkate alınarak on başlık altında tasnif edilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre en çok şikâyetçi olunan konular; borç, yerel görevlilerin zulümleri ve vergidir. En az şikâyet edilen konular ise, defter boyunca birer örneğine rastlanan cinayet ve hırsızlık olaylarıdır. Tasnifin içerisinde yer alan diğer konular; mülkiyet, vakıf, miras, esnaf ve diğer şikâyet konularıdır. Defterde tespit edilen bu konuların, yapılmış benzer çalışmalarla kıyaslamaları yapılarak ve konuyla ilgili ikinci el başka kaynaklarla da desteklenerek analizi amaçlanmıştır.Anahtar Kelimeler: Selanik, Şikâyet Hakkı, Şikâyet Mekanizması

SUMMARYThe aim of this study is to search usage of complaint rights at the Ottoman society in 18 th. and mechanism is borned from usage of that right. Thessaloniki, stated Rumeli part of Ottoman geography is chosen as location. Complaint subjects that are determined from edicts related to Thessaloniki at the I Numaralı Ahkâm Register (1742-1743)The complaint right for reaya at the Ottoman State is caused complaint registers. Complaint edictions,with other subjects was recording at Muhimme Books before Complaint Register. Complaint registers was born at 1649 firstly aparting from Muhimme Books. First registers was recorded only as one book without distinguishing place. With improvment bureaucracy, complaints began to record in the name of Province Ahkam Registers by based system of Ottoman province. One of the examples of this practice is Ahkâm Register Number I which searching complaint reaching from Thessaloniki to center.Complaint register recorded according to principality division provided opportunity with making searches based on cities. Unfairnesses lived in Thesseloniki in the 18. th. and the period of informing them to center by subject is studied as in this concept. One other view of this study is the event of how the center solved this subjects of complaint. Bureaucratic procedure about complaint subjects was begun by was reaching the complaint to Imperial Council (Dîvân-ı Hümâyun) and several people and offices of council was assigned in this period. The decision was given during investigation by appealing the register records and the informations of staff. Period was finished with delivering the petition to complanier and recording the summary of judgement to the register account. Imperial Conucil made solutions about the complaint subjects reached to itself and write the judgements to local ruling class for making these solutions.Subjects of complaint which are the main subject of the study are classified under ten title. According this classification, the most subjects reasoned for complaint are debt, abuse of local ruling class and taxes. The least subjects complaint are suicide and theft that only one sample seen during the register account. The other subjects take part in this classification are ownership, waqf, legacy, artisan and so on. Subjects determined at the register account are aimed to analyse by compare with other studies and searching other present sources about the it.Key Words: Thessaloniki, Right of Complaint, Mechanism of Complaint.