Dış ticaret sermaye şirketleri modeli ve Türkiye uygulaması

Abstract

ÖZET Japonya Dış Ticaretini büyük şirketler aracılığı ile yürütme politikasını ilk uygulayan ülkedir. Japonya'nın dünya ile ilişkiye girdiği 1870'li yıllarda ülkenin ithalatçı yabancı şirketlerin elinden kurtarılması amacıyla uygulamaya konulan bu model zaman içinde giderek karmaşıklaşmış ve dış ticaretin yanında iç ticaret, yatırım ve finansman gibi konularla da içice geçmiştir. Öyle'ki bugün Japon ticaret şirketlerinin (Sogo Shosha) fonksiyonlarının bileşiminin % 50'sini iç ticaret teşkil etmektedir. 1960'lı yıllarda ihracata dayalı sanayileşme stratejisini benimseyen Güney Kore ve Tayvan gibi bugünün yeni gelişmekte olan ülkeleri de bu modelin benzerini ihracatlarını arttırma amacıyla uygulamaya başlamışlardır. Borç krizinin uluslararası düzeyde büyük boyutlara ulaşması ve sanayileşmiş ülkelerin az gelişmiş ve yeni gelişmekte olan ülkelerin ürettikleri mallara karşı uyguladıkları korumacı politikalar sonucunda dış ticaretin giderek zorlaştığı günümüzde birçok ülke bu tür şirketlerin kurulmasını teşvik etmekte ve güçlenmeleri için elverişli zemini oluştur- maktadır. Diğer taraftan gelişmiş teknolojilerin ürünlerini almak iste- yen üçüncü dünya ülkeleri de içinde bulundukları ekonomik darboğazların yarattığı nakit sıkıntıları nedeni ile ödemelerini kendi ürettikleri mamullerle yapmayı tercih etmektedirler. Uluslararası ticaretin karşı ticaret ve takas şeklinde yeni bir boyut kazanması ve yalnız döviz sıkıntısı içindeki üçüncü dünya ülkelerinin değil Doğu bloku ülkelerinin de bu ticaret türüne fazlaca itibar etmesi, dünya ticaretine egemen olan Japon, ABD ve Avrupa'nın ileri gelen ticaret firmalarını da bu yönde zorlamaktadır. Ayrıca böyle bir ticaretin ancak faaliyet konularını çeşitlendirmiş, rekabet gücü yüksek büyük ölçekli şirketlerce yürütülebileceği gerçeği ticaret şirketlerinin kuruluşunu teşvik eden bir faktördür. Türkiye'nin dış ticarette dışa açılma hamlesi, dünyanın birçok ülke- sinde gözlenen olumsuz gelişmeler bakımından çok çetin bir döneme rastlamıştır. 1970'lerin son, 1980'lerin ilk yılları bir taraftan gelişmiş sanayi ülkelerinin korumacı dış ticaret politikalarına yöneldikleri, diğer taraftan azalan petrol gelirleri karşısında petrol ihracatçısı ülkelerindış alımlarını kısıtladıkları ve genelde takasa dayalı- ticaretin ağırlık ' ( kazandığı yıllardır. DTSŞ'nm kuruluşu da işte bu dönemde ihracat artışına dayalı dışa açılma stratejisinin bir parçası olarak teşvik edilmiş ve modelinde öngördüğü üzere ihracat başlangıçtan beri bu şirketlerin temel faaliyet konusu olmuştur. Türk ekonomisinin geçmişine bakıldığında ekonomik istikrarın belirli dönemlerde bozulduğu görülmektedir. Özellikle 1954-58, 1968-70 ve son ola- rak 1974 yılından itibaren başlayıp 1977-80 yılları arasında yaşanan eko- nomik krizlerin ardında büyük ölçüde konjonktürel etkiler bulunmaktadır. Bu darboğazların bir kısmı da ödemeler dengesindeki sorunlardan kaynaklan- maktadır. Bu nedenle ihracatın ekonomi politikamızda çok önemli bir yeri vardır. Çünkü hızlı kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi ve işsizlik, enf- lasyon gibi yapısal problemlere çözüm bulunması dış kaynakların arttırıl- masına bağlıdır. Ekonominin dış kaynakları ise ihracat ve hizmetlerden el- de edilen döviz gelirleri, yabancı sermaye ve yabancı yatırımlar ile dış kaynaklı krediler olarak bilinmektedir. Dış kaynakları arttıracak en önemli kalem olan ihracat sadece döviz dengesi açısından değil, iç piyasa ile dış piyasalar arasında entegrasyonun sağlanması ve dolayısıyla iç kaynak dağılımının etkinleştirilmesi bakımından da hayati bir önem arz etmektedir. Ekonomik istikrar programının (24 Ocak 1980) temel hedeflerinden biri de ihracatın arttırılması yoluyla ödemeler dengesinin iyileştirilmesidir. Süreklilik gösteren ihracat artışı, ülkemizin kredi verilebilirliği konusunda dış çevrelerde mali itibarını arttıracağı için dış finansman imkanlarını da sağlayacaktır. Yeni yatırımlar için ihracat döviz getirici olması nedeni ile çok önemlidir. Ayrıca kalkınmanın hızlandırılması, işsizliğin azaltılması için ihracatın teşviki büyük önem taşımaktadır. Bir uzmanlık konusu olan ihracat; belirli ölçüde harcama yapmayı, teknik bilgi edinmeyi, yurt içinde ve yurt dışındaki ilgili meyzuatı bilmeyi gerektirir. Üretici firmanın üretimi dışında dış satışlarla ilgili bu tür ayrıntılarla uğraşması zaman ve kaynak israfıdır. Bu nedenle Dış Ticaret Sermaye Şirketlerinin teşviki konusu kısmen zorunlu bir ihtiyaç, kısmen de doğal olarak ortaya çıkmıştır. 1980 yılında yayınlanan İhracatı Teşvik Kararı'nın yürürlüğe girmesi ile gerekli koşulları yerine getiren ihracat şirketleri 1984 yılma kadar `İhracatçı Sermaye Şirketi` iadı altında kurulmuşlar, 1984 yılından sonra ise yeni kararın öngör- düğü şekilde fonksiyonlarını yaygınlaştırarak `Dış Ticaret Sermaye Şirketi` adı altında faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Dış ticarette aracılığın geliştirilmesi ile ürün hareketlerini kolaylaştırmak, ürün arzının ve talebinin arttırılması ve bilgi alış- verişinin sağlanması yoluyla ticareti geliştirmek biçiminde özetlenen dünya uygulamasında Genel Ticaret Şirketlerinin kazandığı fonksiyonlar çok yönlü olmuştur. Ülkemizdeki Dış Ticaret Sermaye Şirketlerinin faaliyet alanları Japon yada Güney Kore ticaret şirketlerine kıyasla çok dar ve boyutla- rı çok küçüktür. Halihazırda bu şirketlerin etkinlikleri ihracat ağır- lıkta olmak üzere ithalat ve finansmandan oluşmaktadır. Ayrıca ihracat konusu olan malların ihracatını gerçekleştirmek için bazı yatırım faa- liyetlerinde de bulunabilmektedirler. Japon örneğinde olduğu gibi eko- nomiyi biçimlendirebilmeleri ancak bu faaliyetlerini geliştirmelerine ve ticari aracılık yaptıkları taraflar arasında belirli bir ilişkiler düzeni kurmalarına bağlıdır.