Manisa yöresinde domateste anlaşmalı tarım ve karşılaşılan sorunlar

Abstract

5. ÖZET VE' SONUÇ 1970'li yıllarda gelişme gösteren meyve ve sebze işleme sanayi'nin düzenli ve.yeterli hammadde temininde başvurduğu en etkili yol sözleşmeli ( anlaşmalı )üretim yöntemidir. Manisa yöresinde faaliyette bulunan 3 salça ve konserve fabrikası da hammadde temini için üreticilerle sözleşme yapmayı benimsemişlerdir. Sözleşmeli üretim yönteminin fabrikalar ve üreticiler açısından sağladığı birtakım avantajlar bulunmaktadır.Fabrikalar sözleşmeli domates üretimi ile önceden hedefledikleri salça üretimini gerçekleştirebilmektedir. Düzenli ve yeterli hammaddeyi,önceden belirlenmiş fiyattan temin edebilmektedirler,Fabrikalar yetiştirdikleri fideleri üreticilere vererek sanayi tipine uygun ve istenilen kalitede domates ekimi yaptırabilme olanağına sahiptir. Manisa yöresinde salça fabrikalarının kurulması ile sofralık ve ev salçası yapımı için nispeten az miktarlarda üretilen domatesin bir tarla ürünü olarak geniş sahalara yayıldığı 800 dekar civarında domates ekimi yapan üreticilerin bulunduğu araştırma sırasında gözlenmiştir. Domates,bir münavebe ürünü olarak inletmelerde yer almağa bağlamış,bölgede en yaygın üretimi yapılan pamuk ürününe alternatif olarak münavebeye dahil edilmiştir.Üreticiler,sözleşmeli ü- retim yolu' ile fiyatı önceden belli olan bir ürüne işletmelerinde yer -vererek elde edebileceği geliri büyük ölçüde önceden talinin edebilmektedir.Böylelikle üreticiler domates ekimi konusunda fiyatlara bakarak bir karar alabilmektedirler.Fabrikalar tarafından ayni ya da nakdi olarak verilen krediler her ne kadar yetersiz kabul edilebilirse de üreticiler açısından bir avantaj niteliğindedir. Üreticiler gerektiğinde fabrika tarım servisine başvurarak teknik bilgi alabilmektedirler.Domates ürünü nakit ihtiyacının en fazla olduğu aylarda yetiştiği için üreticiler domates sayesinde kısmen de olsa diğer ürünlerin masraflarını karşılayabilmektedirler. Sözleşmeli domates yetiştiriciliği yukarıda değinilen avantajları yanında bazı yıllarda fabrikalar ve üreticiler açışındım çer.itli sorunlar ortaya çıkarmıştır. 1984- üretim yılı fabrikalar açısından (özellikle Tukaş fabrikası) sözleşmeli domates temi-54. 'ninde güçlükle karşılaşılan sorumlu bir yıl olmuştur,Tukaş fabrikası sözleşmeli olarak almayı hedeflediği 'domatesin ancak %40'. ını alabilmiştir,işlenmek üzere alınan domatesin % 60'ı sözleşme dışı olarak 300 km uzaklıktan temin edilmiştir.Fabrika sözleşme dışı satın alınan domateslere sözleşme fiyatının % 50'si fazla bir fiyat ödemiştir.Coca Cola.salça fabrikası ise hammadde tekininde pek sorunla karşılanmamıştır.Hedeflediği domates alını miktarının % 99.11'ini sözleşmeli üreticilerden temin etmiştir. Tukaş fabrikasının karşılaştığı hammadde sorununun nedeni, 1984 yılında toptancı halinde domates fiyatlarının kampanyanın başladığı Temmuz-Ağustos aylarında `sözleşme fiyatlarının 1-2 kat üzerinde seyretmesiyle.Fabrika ile sözleşme yapan üreticiler fabrikaya olan taahhütlerin ya hiç yerine getirmeyerek ya da eksik yerine getirerek elde ettikler: üretimlerini sözleşme dışı olarak ortalama 21.4 Tl/kg'dan pazarlamışlardır.Üreticilerden bazıları da hastalık vb. etmenlerle taahhütlerini yerine getirememişlerdir. Bu üreticiler mazeretlerini belirten raporlar düzenlemişler ancak bu raporlardan 33'ü fabrika tarafından kabul edilmemiştir. Fabrika taahhüdünü mazeretli ya da mazeretsiz olarak yerine getirmeyen 574 sözleşmeli üreticisine 15 Tl/kg yerine 10 Tl/kg üzerinden ödeme yapmıştır ki bu üreticilerin 184'ü raporlu ya da raporu geçerli sayılmayan üreticilerdir.Taahhütlerini mazeretli olarak yerine getiremeyen üreticiler fabrikanın verdiği fidelerin.bozuk ve hastalıklı olduğunu iddia etmişler ve bu yüzden zarara uğradıklarını belirtmişlerdir. Aynı yörede bulunan Coca Cola fabrikasının hammadde sorunu ile karşılaşmamasının nedeni daha önce de vurgulandığı gibi az sayıda ve yıllardır tanıdığı üreticilerle sözleşme yapması ayrıca sözleşme hükümlerinde cayılması güç bağlayıcı maddelerin bulunmasıdır. 1984 domates üretim yılı üreticiler açısından genel olarak başarılı bir yıl kabul edilbilir»Ancak fabrikalar açısından aynı şeyi söylemek mümkün değildir.Fabrikalar başlangıçta domates alım fiyatının 8 Tl/kg olarak belirlemiş ve 4 kademede arttırma yaparak 15 Tl/kg-üzerinden domates bedeli ödemişlerdir.Ayrıca Tukaş fabrikası 4 Ton/Da.'in üzerindeki domates teslim miktarı için 2.5 Tl/kg'lık ek-prim uygulama yoluna gitmiştir.Görüldüğü gibi fabrikalar aynı üretim yılında sözleşme fiyatlarında % 90'a yakın fiyat artıcı uygulamışlardır.Buna karsın Tukaş fabrikası hammadde temininde güçlükle karşılaşmıştır. 1984 üretim yılında, üreticiler kilogram başına 4.7 Tl/kg kar elde etmişlerdir,Dekar babına ortalama.kar ise 20936 Tl/kg olarak gerçekleşmiştir.Domates üretiminde üreticilerin sağladığı Tarımsal Gelir kilogram başına 6.72 Tl/kg,dekar başına da 29 959 Tl/Da.'dır.Bu rakamlara bakarak üreticilerin domates tarımından önemli ölçüde gelir elde ettiği sonucu çıkarılabilir.Bunun sonucu olarak üreticiler 1985 üretim döneminde de domates ekimine yönelmişlerdir. Burada 1984;yılındaki pamuk fiyatlarının düşük oluşu da önemli rol oynamıştır.Sonuçta Türkiye genelinde domates ekim alanları artmış ve büyük bir üretim gerçekleşmiş,fiyatların ise- önceki yıl düzeyinde hatta daha da altında seyretmiştir,Bu durumu önceden tahmin edebilen fabrikalar da sözleşme Fuatlarını önceki yıl düzeyinde(15 Tl/kg)tutarak 1984 yılındaki fiyat düzeyini korumayı kendi amaçları açısından uygun görmüşlerdir.' Yıllar itibariyle fabrikaların domates alım fiatları endeksi girdi fi-atları endekslerine nazaran T.E.F.G.E.'nın 1971-78 arasında genellikle domates lehine gelişme gösterdiği,ancak 1978 yılından sonra domates Fiyatları endeksi diğer endekslere göre giderek artan oranlarda gerileme kaydetmiştir.Yine domates regl fiyatları 1977 yılına kadar domates lehine 'küçük artıklar göstermiş bu yıldan sonra reel fiyatlarda %50'den fazla bir gerileme olmuştur.-1984 yılında cari fiyatlardaki artıştan dolayı reel fiyatlarda da artış görülmüştür. incelenen işletmelerde domates maliyetleri farklı yöntemler kullanılarak hesaplanmıştır..Üretimi gerçekleştirmek için yapılan ve yapılması gereken tüm masraflar dikkate alındığında 56 352 Tl/Da.,kilogram maliyeti ise 12.6 Tl/kg'dır.Gerçek maliyetler dikkate alınarak hesaplama yapılan 2.maliyet yöntemine göre de¬ kar maliyeti 4? 329 Tl/Da,,kilogram maliyeti ise 10,60 Tl/kg1dır. Maliyet konusundaki bu farklı yaklaşımlar ürün fiyatlarını da etkilemektedir.Bu konuda henüz objektif maliyet hesaplaması çalınmaları yapılmamaktadır.Araştırma yöresinde salça fabrikalarının kuruluşu ile yaygınlaşmaya başlayan sözleşmeli domates yetiştiriciliğinin genelde başarılı sonuçlar verdiği ifade edilebilir.Ancak sözleşmeli üretimde bazı yıllarda ortaya çıkan sorunlar sistemde aksayan yönlerin bulunduğunu vurgulanmaktadır.Bu sorunların çözümü için çeşitli öneriler öne sürülebilir. Öncelikle sözleşmelerin tek taraflı olarak değil üretici temsilcilerininde bulunacağı(örneğin Ziraat Odaları Temsilcisi,Köy Muhtarları,Önder Çiftçiler gibi) bir komisyon tarafından belirlenmesinin;her iki taraf açısından da yararlı sonuçlar ortaya koyabileceği ifade edilebilir.Gerçekte bu konuda Avrupa devletlerinde olduğu gibi sözleşmeli üretim esaslarını belirleyen bir kanun çıkarılabilir.Bu kanunda tarafların yükümlülükleri ve genel esaslar ayrıntılı bir biçimde tesbit edilebilir.Bu yasada her iki tarafında ortak menfaatlerini gözetecek esaslar bulunmalıdır.örnek olarak domates fiyatlarının tesbiti objektif bir maliyet hesabı yapabilecek(içinde fabrika, üretici ve kamu kesimi temsilcisi oları)komisyon tarafından yapılabilir.Böylelikle üreticilerin fiyatı kabullenme imajı silinebilir. Kanımda yer alması gereken bir husus da şu olmalıdır;Üreticiler hastalık ya da zararlı ile karşılaşmaları halinde tutacakları rapor belirli esaslara dayandırılma il ve devlet tarım teşkilatı ile fabrika tarım servisi arasında gerekli koordinasyon kurulmalıdır.Ayrıca üreticinin fabrikanın verdiği fideler yüzünden zarara uğradığı tesbit edilirse bu zararın tazminat şeklinde çiftçiye ödenmesi sözleşme hükümlerinde yer almalı ve uygulanmalıdır. Tabii bu durumun terside düşünülerek fabrikaya taahhüdünü mazeretsiz olarak yerine getirmeyen üreticilere de gerekli müeyyideler konulmalı ve uygulanmalıdır. Kanunda,ürün bedellerinin ödenmesi de.belli esaslara dayandırılmalı,üreticilerin ürünlerini teslim ettikten sonra en kısa süre içinde(örneğin l hafta)ürün bedelini alması sağlanmalıdır.Ayrıca ürün teslimatındaki güçlükler asgari ve indirilmelidir.Sonuç olarak denilebilir ki,Dünya'da ve ülkemizde yeni sayılabilecek sözleşmeli üretim sisteminin gerekli esasları bir kanun çerçevesinde belirlenir ve uygulanırsa bundan ülketarımı ve dolayısı ile ülke ekonomisi kaynakların etkin kullanımı açısından bir takını faydalar sağlayabilir.Sözleşmeli üretimin özellikle arz ve talebi bir ölçüde dengeleyebileceği ve istikrarlı bir fiyatın dolayısıyla piyasanın olunmasına katkısının olabileceği ifade edilebilir.Gözlenmeli tarımın uygulandığı ürünler dikkate alındığında bunların üretim alanlarında genişleme sağladığı nispi avantajın bir sonucu olarak değerlendirilebilir,