Patateste çeşitli tarımsal ve fizyolojik özelliklerin kalıtımı ve bunlar arasındaki ilişkiler

Abstract

ÖZET Patates, Türkiye için 200 bin hektarlık üretim alanı ve yaklaşık 4 milyon tonluk üretim miktarı ile ekonomik ağırlığı olan bir tarımsal ürün dür. Bu üretim için gerekli olan tohumluğun hemen tamamı ülkenin kendi olanaklarıyla karşılanmaktadır. Patates üretimini giderek artırmak için verim potansiyeli yüksek çeşit ıslahı çalışmalarına gereksinim vardır. Islah çalışmalarında ele alınan karakterler bakımından seleksiyon uygulamak için tek bitki gözleminden başlayarak tekerrürlü verim denemelerine uzayan kademelerde bunların kalıtım derecelerinin saptanması, bunlar üzerindeki genotip X çevre interaks iyonlarının belirlenmesi ve karakterler arasındaki doğrusal ilişkilerin bilinmesi önem kazanmıştır. Yukarıdaki amaç doğrultusunda planlanan bu çalışmada; Ülkesel Patates Araştırma Projesinden sağlanan 20 genotip 2 yerde (Bozdağ, Menemen) 2 yıl süreyle (1985-I987) Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre yetiştirilmiştir. Araştırmada yetişme dönemi boyunca, hasatta ve hasat sonrasında aşağıdaki 10 karakter gözlenmiş ve ölçülmüştür: Bitki boyu, yaprak alanı indeksi, olgunlaşma süresi, ana sap sayısı, bitki verimi, yumru sayısı, ortalama yumru ağırlığı, kuru madde miktarı, nişasta miktarı ve indirgen şeker miktarı. Elde edilen verilerden varyans komponentleri yöntemiyle genotip X çevre interaksiyonu saptanmıştır. Bulgulara göre: En yüksek kalıtım derecesi bitki boyu için, en düşüğü ise bitki verimi için tahminlenmiştir. Bu karakterlerin tamamı genotip X çevre interaksiyonlarından etkilendiklerinden bir seleksiyon çalışması söz konusu olduğunda birden çok yer ve yılda denenmeleri gereklidir. Çalışmada verim ve verim komponentleri ile kalite özellikleri arasındaki doğrusal ilişkiler de araştırılmış ve ıslah için önemli olabilecek 12 ilişki için basit korelasyon katsayıları (r) saptanmıştır, önemli bulunan ilişkiler için ayrıca regresyon denklemleri de verilmiştir. Bitki boyu, yaprak alanı indeksi ve ana sap sayısının verim ile pozitif ve önemli düzeyde ilişkisi olduğu saptanırken; olgunlaşma süresi ile verim arasında dikkate değer bir korelasyon bulunamamıştır. Sap sayısının yumru sayısıyla pozitif,ortalama yumru ağırlığıyla negatif ilişkileri önemli düzeyde bulunmuştur. Verim ile verim komponentleri olan yumru sayısı ve yumru ağırlığı arasın daki ilişkisi pozitif ve önemli iken, iki verim komponentinin kendi arasında ise negatif ve önemli bir ilişkinin varlığı saptanmıştır. Patateste işleme kalitesini belirleyen kuru madde miktarı - nişasta miktarı - indirgen şeker miktarı arasındaki ikili ilişkilerde: Kuru madde yüzdesi ile nişasta yüzdesi arasındaki pozitif ve önemli ilişkiye karşılık indirgen şeker yüzdesi ile kuru madde yüzdesi arasında negatif bir korelasyon vardır. Nişasta miktarıyla indirgen şeker miktarı arasında önemli olmamakla birlikte negatif bir ilişki eğilimi belirlenmiştir.

- 61 ;. SUMMARY Potato, with 4 million tonnes of production and 200 thousand hectares of acreage, is one of the important crops of the Turkish agriculture. Ex cept some.minor importations, Turkey has provided the tuber seed by herself. This provision should be supported by a permanent breeding work releasing the genotypes with desired qualifications. In a potato breeiing programme, depending on the traits taken into consideration and during the evaluation work started with single plants toward replicated yield trials; the deter mination of the heritabilities of various traits, the estimation of geno type X environment interactions and the possible linear correlations among these characteristics will be very valuable in accelarating this work. This study was conducted at two locations (Bozdağ, Menemen) in two years (1985-I98T) by growing 20 genotypes obtained from the Turkish National Potato Research Project in a Randomized Complete Block Design, with 3 rep lications. Ten characteristics, observed during the growing period, at the harvest and following the harvest were as follows: Plant height, leaf area index, time to maturity, number of main stems, plant yield, number of tubers per plant, average tuber weight, dry matter percentage, starch percentage and finally reducing sugars percentage. The variance components method was applied to obtain the heritabi lities in the broad sense and the genotype X environment interaction com ponents. Based on the findings, the following conclusions could be drawn along the traits studied: Plant height gave the highest and plant yield gave the lowest herita- bility estimates. All the traits studied seemed to be affected by the geno type X environment interactions, therefore, the testing of genotypes should be carried out at multiple locations in multiple years. For linear relationship between the characteristics, the simple cor relation coefficients (r) pertinent to 12 combinations of important traits- 59 -. ÖZET Patates, Türkiye için 200 bin hektarlık üretim alanı ve yaklaşık 4 milyon tonluk üretim miktarı ile ekonomik ağırlığı olan bir tarımsal ürün dür. Bu üretim için gerekli olan tohumluğun hemen tamamı ülkenin kendi ola naklarıyla karşılanmaktadır. Patates üretimini giderek artırmak için verim potansiyeli yüksek çeşit ıslahı çalışmalarına gereksinim vardır. Islah ça lışmalarında ele alınan karakterler bakımından seleksiyon uygulamak için tek bitki gözleminden başlayarak tekerrürlü verim denemelerine uzayan ka demelerde bunların kalıtım derecelerinin saptanması, bunlar üzerindeki ge- notip X çevre interaks iyonlarının belirlenmesi ve karakterler arasındaki doğrusal ilişkilerin bilinmesi önem kazanmıştır. Yukarıdaki amaç doğrultusunda planlanan bu çalışmada; Ülkesel Patates Araştırma Projesinden sağlanan 20 genotip 2 yerde (Bozdağ, Menemen) 2 yıl süreyle (1985-I987) Tesadüf Blokları Deneme Desenine göre yetiştirilmiştir. Araştırmada yetişme dönemi boyunca, hasatta ve hasat sonrasında aşağıdaki 10 karakter gözlenmiş ve ölçülmüştür: Bitki boyu, yaprak alanı indeksi, ol gunlaşma süresi, ana sap sayısı, bitki verimi, yumru sayısı, ortalama yumru ağırlığı, kuru madde miktarı, nişasta miktarı ve indirgen şeker miktarı. Elde edilen verilerden varyans komponentleri yöntemiyle genotip X çev re interaksiyonu saptanmıştır. Bulgulara göre: En yüksek kalıtım derecesi bitki boyu için, en düşüğü ise bitki verimi için tahminlenmiştir. Bu karak terlerin tamamı genotip X çevre interaksiyonlarından etkilendiklerinden bir seleksiyon çalışması söz konusu olduğunda birden çok yer ve yılda denenmele ri gereklidir. Çalışmada verim ve verim komponentleri ile kalite özellikleri arasın^- daki doğrusal ilişkiler de araştırılmış ve ıslah için önemli olabilecek 12 ilişki için basit korelasyon katsayıları (r) saptanmıştır, önemli bulunan ilişkiler için ayrıca regresyon denklemleri de verilmiştir. Bitki boyu, yap rak alanı indeksi ve ana sap sayısının verim ile pozitif ve önemli düzeyde ilişkisi olduğu saptanırken; olgunlaşma süresi ile verim arasında dikkate değer bir korelasyon bulunamamıştır. Sap sayısının yumru sayısıyla pozitif,