Rûm`da kozmopolit model kurmak: Dâ`î ve 15. yüzyıl Osmanlı metin kültürü

Abstract

Bu çalışmada 15. yüzyıl saray şairlerinden Ahmed-i Dâ'î'nin kaleme aldığı metinler, edebi kimliği ve okuyucuları yerelleşme (vernacularization) ve `edeb` kavramları çerçevesinde incelenmiştir. Bu amaçla Osmanlı edebiyatının, İslam kozmopolitindeki edebi ve kitabi modelleri yerelleştirilerek oluşturulduğu kabul edilmiştir ve Ahmed-i Dâ'î de yerelleşme sürecinin aktörlerinden biri olarak tanımlanmıştır. Dâ'î'nin edebi-entelektüel kimliği İslam kozmopolitindeki tarihsel anlatı ve kavramsallaştırma çerçevesinde incelenmiştir. Anlatılan çerçevede edeb ve edebi-entelektüel-profesyonel kimlikler arasındaki ilişki ve 11-12. yüzyıldan sonra İslam kozmopolitinin edebi hayatında meydana gelen değişiklikler vurgulanmıştır. Bu sürecin Anadolu ve Osmanlı beyliklerinin `saray merkezli edebiyatının` oluşumundaki etkisi gösterilmeye çalışılmıştır. Dâ'î'nin tercüme ve tasnif ettiği tefsir, takvim, teressül, tıp-hadis, sözlük-gramer türündeki mensur eserler edeble bağlantılı olan `'ulemâ-edip` kimliği, İslam kozmopolit tasnifleri ekseninde irdelenmiştir ve şair kimliği de bu tartışmaya dâhil edilmiştir. Edebi-entelektüel kimliklerin de yerelleşme sürecinde etkili olduğu gösterilmeye çalışılmıştır. Yukarıdaki anlatının devamında Osmanlı'da saray şairlerinin ve Dâ'î'nin dâhil olduğu Türkçede yerelleşen edebin medreseyi hedef almadığı ancak edebin pedagojik yanına vurgu yapan İslam entelektüel modeliyle uzlaştığı gösterilmiştir. Dolayısıyla İslam kitabi kültürünün ideallerinin farkında olan Türkçe okuryazar cemaatine yönelik eserler kaleme almışlardır. Dâ'î'nin Türkçe edeb türlerinde kaleme aldığı eserlerin okuyucuları da Müfredât, Si-fasl ve Teressül metinleri aracalığıyla incelenmeye çalışılmıştır ve Türkçe okuryazar `mübtedilere` dair düşünceler öne sürülmüştür.

In this study, the texts written by the 15th century court-poet Dâ'î, his literary identity and his audience are examined within the scope of vernacularization and the concept of edeb. Therefore, it is accepted that the formation of Ottoman literature was tightly related to the vernacularization of the literary and the scriptural models of the Islamic cosmopolite, and Dâ'î is asserted to have been an actor of this process. Dâ'î's literary-intellectual-professional identities are investigated through historical explanations/narratives and the conceptualization of the Islamic cosmopolite. In this framework, the relationship between edeb and literary-intellectual-professional identities, and the transformations occurring in the literary life of the Islamic cosmopolite after 11th-12th centuries are underlined. It is attempted to lay emphasis on the influence of this process on the formation of the court-centered literature of Anatolian and Ottoman courts. The prose texts in the genres of exegesis, calendar, inşâ, medicine-hadith, glossary-grammar translated and composed by Dâ'î are discussed with respect to edeb related identities of the Islamic cosmopolite, which is `'ulemâ-edib`, and the identity of the poet is involved into this discussion. In addition, it is demonstrated that literary-intellectual identities are quite important in this vernacularization process. Under the aforementioned discussion, it is revealed that the targeted audience of the court-poets of the Ottoman, specifically that of Dâ'î, was not madrasah itself. Their intellectual model corresponded to the intellectual model of the Islamic cosmopolite that was giving priority to the pedagogical aspects of edeb. Therefore, Dâ'î's audience can be named as Turkish literate/reading communities. Dâ'î's Turkish edeb reading community is investigated through Müfredât, Si-fasl and Teressül. The `beginners` in Turkish reading community can be regarded as the focus of this chapter.