Tasavvufun tasarıma etkisi: Osmanlı tasarım düşüncesinin bazı boyutları ve rönesans italyasıyla mukayesesi

Abstract

'İlahi Yaratılış' ve 'sanatçının yaratıcılığı' kavramları birbiriyle ilişkili kavramlardır. Yaratılış anlatımını dinî metinlerde bulabiliriz. Bu çalışmada incelenecek örnekler Rönesans İtalyası'ndaki Hıristiyan eserleri için Kutsal Kitap'a ve Hermetik kaynaklara göre yaratılış kavramı, Klasik Osmanlı Dönemi için de İslamî ve tasavvufî yaratılış anlayışı olacaktır. Bu iki çağdaş ama farklı kültür karşılaştırıldığında, tasarım süreci boyunca kullandıkları yöntemler, kendi dinlerine göre yaratılışın anlatımıyla yakından ilişkilidir. Rönesans İtalyası'nda yaradılış anlayışı Hıristiyan Kutsal Kitap'ına ve Yeni Platoncu kaynaklara göre incelenebilir. Tasarım kavramı, İtalyan Rönesans'ındaki `disegno` sözcüğüne tekabül eder. Yaratılmış olduğunu bildiği dünyada kendini bir çeşit tanrı olarak gören prometeyen insan, Rönesans sanatçısına da model olmuştur. Böyle bir hümanizm anlayışı ile dönemin sanatçısı, insan figürünü güçlü biçimde ön plana yerleştirecek resim ve heykel tasvirleri üretmiştir. Klasik Osmanlı Dönemi İslâmî yaradılış anlayışı ise başta Kur'an-ı Kerim ve Hadisler, ikincil olarak da bu ikisinin şerhlerini içeren edebî eserler vasıtasıyla anlaşılabilir. İslâm'a göre insan, yaratıcılık vazifesine soyunmaz, ancak hilafeti yüklenir. Halife insanın, Yaratıcı ve yaratılanlar arasında bir çeşit arabulucu pozisyonu vardır. Dolayısıyla Osmanlı sanatkârı da bu hilâfeti model alan bir tavırla hareket ederek, yaradılış sürecinin bir arabulucusu gibi, tasavvuf literatüründe karşılaştığımız, misal/melekût âlemi ile mülk âlemi arasında bir samimiyet kurma işini üstlenir.

`Divine Creation` and `creativity` in the artist are interrelated concepts. We may find the expression of creation in religious texts. The examples to be examined in this research will be the Christian concept of creation according to the Holy Bible and Hermetic sources during the Italian Renaissance and the Islamic Sufi concept of creation during the Classical Ottoman period. When these two contemporary but disparate cultures are compared, the methods they used during their design processes are closely related to their own concept of creation according to their religion. Creation in the Christian literature is found in the Genesis of the Old Testament and in Neo-Platonic sources. Humanly creation/design corresponds to the word `disegno` in Italian Renaissance. The understanding of Islamic creation during the Classical Ottoman Period may be understood through the Qur'an and Hadiths, and secondarily the Sufi commentaries on these two sources. The promethean man who saw himself as a kind of god in the created world was also a model for the Renaissance artist. With such a sense of humanism, the artist of the day produced paintings and sculptures dominating the human figure. According to Islam, man does not impersonate God for the duty of creativity, but he undertakes the `caliphate`. The `Caliph` human has a kind of an intermediary position between the Creator and creation. Therefore, the Ottoman artisan undertakes the task of establishing a sincerity between the Mithal Realm and the Mulk realm (World), which we encounter in the Sufi literature, as a mediator of the creation process, by acting in a manner that models this caliphate.