Oryantalistlerin Alevilik-Bektaşilik araştırmalarının eleştirisi

Abstract

Doğu dillerini öğrenme şiarı ile yola çıkan oryantalizm, zaman içinde İslam dünyasındaki tarihi, edebi ve dini metinleri inceleyen bir araştırma alanı haline gelmiştir. Oryantalistlerin Alevi-Bektaşi çalışmaları ise ilk olarak siyasi misyon şefleri ve misyonerler vasıtasıyla gerçekleşmiştir.1850'li yıllarda Amerikalı misyonerlerinin Alevi zümreleri hakkındaki amatör araştırmaları, XX. yüzyılın başlarında yerini doğu kültürüne vakıf mütehassısların incelemelerine bırakmıştır. Türkiye'deki yerli araştırmacılarının Alevi-Bektaşi çalışmaları ise XX. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Araştırmamız oryantalistlerden J.P. Hammer, F.W. Hasluck, J.K. Birge, F.Babinger ve İ.Melikoff''un Alevi-Bektaşi toplulukları hakkındaki tezlerine karşılık Alevi-Bektaşi çalışmalarının Türkiye'de akademik bir zemine oturtulmasını sağlayan Baha Said Bey, Mehmed Fuad Köprülü, Yusuf Ziya Yörükân, Abdülbaki Gölpınarlı ve Ahmet Yaşar Ocak'ın karşı tezlerini ele almıştır. Çalışmamızla birlikte ismi zikredilen oryantalistlerle Türk araştırmacılarının tezlerinin karşılaştırmalı bir şekilde değerlendirilmesi mümkün hale gelmiştir. Yapılan karşılaştırmalı çalışmanın neticesinde oryantalistlerin, Aleviliğin kökeni, Hacı Bektaş-ı Veli'nin tarihsel kişiliği, Alevi-Bektaşi zümrelerine isnat edilen isyanların sebepleri hakkındaki hatalı görüşleri ortaya konmuştur. Oryantalistlerin XIII. Yüzyılda Anadolu'daki dini hayatı Hristiyanlık ve Şiilik tezleri ile açıklamalarının dönemin tarihsel kaynaklarıyla uyuşmadığı tespit edilmiş olup Alevi-Bektaşi zümrelerinin tarihsel alt yapısını anlamak için Kalenderi, Haydari ve Vefaii şeyhlerinin XIII. yüzyıl Anadolu'sundaki durumlarıyla beraber değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir.

Setting out with the aim of learning the Oriental languages, the Orientalism has become a research area of studying the historical, literal and religious texts of the Islamic World. Alawi-Bektashi studies of Orientalists' first started via missioneries and political head of missions. American missioneries' amateur researches on Alawi communities of in 1850's, gave place to researches of experts who are well-informed about the Eastern culture at the beginning of XX. century. When it comes to Alawi-Bektashi studies of local researchers in Turkey, it started XX. century onwards. Our researches discussed anti-thesises of the researchers like: Baha Said Bey, Mehmet Fuat Köprülü, Yusuf Ziya Yörükan, Abdulbaki Gölpınarlı and Ahmet Yaşar Ocak who enabled to convert Alawi-Bektashi studies into academic ground in response to thesises of J.P. Home, F.W. Hasluck, J.K. Birge, F. Babinger and I. Melikoff on Bektashi communities. With our study, it has become possible to evaluate the Orientalists mentioned above and Turkish (local) researchers comparatively. Thus, with the result of the comparative evaluation, we find an opportunity to put forward incorrect opinions about the origin of Alawis, historical personality of Hadji Bektas Veli, reasons of Alawi-Bektashi based revolts. It's dedected that Orientalist's instructions on XIII. century religious life in Anatolia with Christianism and Shiism thesis are not compatible with historical sources of the period. To understand historical substructure of Alawi-Bektashi communities, it should be evaluated together with sheikhs of Kalenderi, Haydari, Vefaii in XIII. century in Anatolia.