Vergi kaçakçılığı ve Türkiye uygulaması

Abstract

ÖZET Vergi kaçakçılığı evrensel bir olgudur. Ancak, son zamanlara kadar yeterince önemsenmemiştir. Bununla beraber, kamu açıklarının boyutlarının büyümesi ve süreklilik kazanması, vergi siteminin etkinsizleşmesi ve kayıtdışı veya kuraldışı faaliyetlerin yoğunluk kazanması; vergi kaçakçılığına gösterilen ilgide önemli artışlara neden olmuştur. Genel olarak vergi kaçakçılığı olumsuz etkilere sahip bir olgudur. Dolayısıyla verginin temel işlevleri vergi kaçakçılığının boyutlarının büyümesine koşut zayıflamaktadır. Diğer yandan vergisel normlar (vergi adaleti gibi) bu olgudan olumsuz yönde etkilenmektedir. Bunun sonucunda vergiye uyum azalmakta ve tüm vergilerde büyü bozulmaktadır. Ayrıca, vergi kaçakçılığı ekonomik, sosyal ve hukuki yapı üzerinde de çok olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Böylesi yıkıcı etkilere sahip vergi kaçakçılığı ile mücadele edilmesi gerekmektedir. Bunu yapabilmek için ise öncelikle bu olguya neden olan faktörlerin bilinmesi gerekmektedir. Teoride, vergi kaçakçılığı ekonomik ve deneysel yaklaşım olmak üzere iki farklı yaklaşımla incelenmiştir. Ekonomik yaklaşım, daha çok mikro düzeyde vergisel faktörler üzerinde odaklanmakta ve matematiksel modellerle vergisel parametrelerin vergi kaçırma karan üzerindeki etkilerini belirlemeye çalışmaktadır. Deneysel yaklaşım ise, hem mikro nemde makro vergisel ve vergi dışı faktörleri ele alarak, bu faktörlerin vergi kaçakçılığı kararı üzerindeki etkilerini saptamaya çalışmaktadır. Ancak gerek ekonomik yaklaşım ve gerekse deneysel yaklaşım; vergi kaçakçılığım belirleyen faktörler üzerinde mutlak bir uzlaşı içinde değildir. Bunda kullanılan yöntemler, kurulan modeller ve en önemlisi vergi kaçakçılığının kendi doğası etkili olabilmektedir. Teoride farklı nedenlere ağırlık verilse bile vergi kaçakçılığının nedenleri bir bütündür. Dolayısıyla, bir bütünün parçaları olan, vergi kaçakçılığının nedenleri, vergisel ve verdi dışı nedenler olarak iki başlık altında toplanabilir. Vergisel nedenler, daha çok vergi olgusunun varlığından kaynaklanan; hukuki, ekonomik, psikolojik ve idari faktörlerden oluşmaktadır. Bunlar vergi oranı, vergi tarifesi, vergi denetim olasılığı, vergi cezaları, vergi idaresinin etkinliği vs. gibi örneklenebilir. Vergi dışı nedenler ise toplumun sosyal ve ekonomik yapısı ve bu yapının işleyişinden doğan ve vergi olgusuyla doğrudan ilişkili olmayan siyasal, ekonomik ve sosyal faktörleri kapsamaktadır. Vergi dışı nedenlere; gelir düzeyi, işletme büyüklükleri, enflasyon, piyasa ve fiyat kontrolleri vb. örnek gösterilebilir. ufYukarıda kısaca özetlenen nedenlerden bir kısmı devlet, diğer bir kısmı ise vergi yükümlülerince belirlenmektedir. Dolayısıyla ekonomik sonuçları olan vergi kaçakçılığının arz ve talep koşullarında belirlendiği söylenebilir. Devlet; vergi oram, denetim olasılığı, vergi cezası, vergi affı gibi, faktörleri vergi kaçakçılığım teşvik edici yönde belirleyebilir, örneğin yüksek vergi oranları vergi kaçakçılığım cazip hale getirebildiği gibi, düşük denetim oranları veya sık sık mali af uygulamaları da vergi kaçakçılığım arttırıcı etkilere sahip olabilir. Dolayısıyla devlet bu parametreleri belirlemesine göre vergi kaçakçılığının arzım yüksek veya düşük belirlemiş olmaktadır. Diğer yandan vergi kaçakçılığının talep yanım ise, vergi yükümlüsünün psikolojik algılamaları, sosyal ve ekonomik yapı ve bu yapıma işleyişi, vergi ahlakı, eğitim seviyesi, işletme büyüklükleri, icra edilen meslek ve en önemlisi toplumun vergi kaçakçılığına bakışı belirlemektedir. Bu faktörler daha çok yükümlünün vergi bilincini etkilemektedir. Dolayısıyla vergi bilinci düzeyine göre, vergi kaçakçılığının talep yönü belirlenecektir. Böylece vergi bilincinin düşüklüğüne göre vergi kaçakçılığı talep edilir olacaktır. Sonuçta arz ve talep koşullarının uygunluğuna göre vergi kaçakçılığı oluşacaktır. Bu çalışmanın sonuç kısmında da belirtildiği gibi, Türkiye'de vergi kaçakçılığının yüksek düzeyde arz ve talep edildiği söylenebilir. Yapılan farklı tahminlere göre yüzde 50-70 dolayında (vergi gelirine oram olarak) vergi kaçakçılığının var olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Dolayısıyla bu çalışmanın gerek teori gerekse Türkiye uygulaması bağlamında ortaya konulan nedenlerin tek tek ortadan kaldırılmasıyla vergi kaçakçılığının önlenebileceği açıktır. Ancak böyle bir sorunun çözülmesinde toplumsal tepki ve bilincin önemi yadsınamaz. Dolayısıyla, vergi bilincinin arttırılması, vergi kaçakçılığına karşı en geniş kitlelerin tepkilerinin örgütlenmesine koşut vergi kaçakçılığı önlenebilecektir. ı*KEYWORDS / ANAHTAR KELİMELER TAX EVASION: VERGİ KAÇAKÇILI?I TAX AVOIDANCE: VERGİDEN KAÇINMA TAX UNDERESTİMATİON: VERGİNİN EKSİK BELİRLENMESİ TAX NONCOMPLIANCE: VERGİYE UYUMSUZLUK FİSCAL PSYCHOLOGY: MALİ PSİKOLOJİ TAX EROSSION: VERGİ EROZYONU UNWİLLİNGNESS TO PAY: ÖDEME İSTEKSİZLİ?İ COMPLIANCE COST: UYUM MALİYETİ TAX CONSCIOUS: VERGİ BİLİNCİ TAX ETHICS: VERGİ AHLAKI

SUMMARY Tax evasion is an universal phenomenon, but it has not been considered sufficient until the last time. However, growing and acquiring continuality of the public deficits' amounts, loosing the activity of tax system and gaining the intensity of activities that are unregistered or not covered by a rule have caused the important increases in the interest that is showed to tax evasion. Generally, tax evasion has the effects that are in the negative quality. So, the fundamental function of tax has got weak as the amounts of tax evasion has increased. On the otherhand, tax norms (like tax equity) are affected from this fact negatively. Finally, tax harmony diminishes and performing all tases have major difficulties. Besides tax evasion can create negative effects on economic, social and juridical structure too. It is to fight with tax evasion that has such as destructive effects. For this first of all, it need to be known factors which cause this case. In the theory, tax evasion has examined with two different approaches as economic and experimental. Economic approach focuses on tax factors in the micro level more and tries to specify effects on tax evasion decision of mathematical models with tax parameters. As for the experimental approach tries to fix the effects on the tax evasion of these factors by indicating both micro and macro tax-related and tax-except factors. But both economic approach and experimental approach are not in an absolute agreement about factors that determine tax evasion. Here using methods, setting up models and the most significant nature of tax evasion can be effective. In the theory, Even the various reasons are signified, the reasons of tax evasion are an unique and spesific as whole. Consequently, the reasons of tax evasion that are divisions of an entire can investigate under two headlines as tax-related and tax-except reasons. The reasons of tax relation consist of juridical, economic, psychological and administrative factors. These can be illustrated as tax ratio, tax tariff, probability of tax control, tax penalty, efficiency of tax administration etc. As for the tax-except reasons consist of social and economic structure of society and economic, social and political factors that rise from this structure's performance and are not related with tax phenomenon directly. Income level, business' sizes, inflation, market and price controls etc. can be illustrated by the reasons of tax-except.A part from the reasons that summarized above briefly is dete rmined by the goverment, as for another part is determined by tax-payers. As a result of this tax evasion that has got economic results can be said to be fixed in demand and supply conditions. Goverment can designate factor as tax rate, control probability, tax penalty and tax discharge to encourrage tax evasion in direction encouraging tax evasion. For instance, as high tax rates can attract or cause tax evasion, low control rates or frequently practising of fiscal discharge also has the effects of increasing tax evasion. Due to the determination of these parameters the goverment had determined the supply of tax evasion high or low. On the otherhand as for demand side of tax evasion is stated by the psychological perceptions of tax-payer, social and economic structure and this structure's performance, tax ethics, education level, business sizes, carrying out job and the most significant society's view related tax evasion. These factors influence tax payer's tax conscience more. Consequently, the demand side of tax evasion will be determined by the tax conscience level. Thus tax evasion will be demanded regarding to being tax conscience low. As a result of that of tax evasion will be constituted according the suitability of demand and supply. As it is determined in the end of this paper's conclusion part, it can be pointed out that tax evasion is demanded and supplied at the high level in Turkey. According to have made various estimations, it is approached the result that tax evasion exists about 50-70 percent (as its tax revenue proportion). Thus, if the reasons that explained in the context both theory and the application of Turkey. In this paper can be removed one by one it is clear to prevent tax evasion. But it is not denied the significance of conscience and the social reaction for solving such a sort of problem will be able to prevented as parallel increasing tax conscience and being organized the reaction of the widest public opinion. As for this paper's fundemental method is such as; In the first section, the theory of tax evasion is examined. In the seconde section, the reasons that determined as theoretical before were revised from the point of view Turkey practise. Besides, sizes of tax evasion in Turkey were tried to be able to estimate with different methods. As for in the third section, the fundemental idea of this paper was stated by proposing in some solution offers.