Ceditçilik Hareketinin ortaya çıkışı ve Türkistan âlimleri üzerindeki etkisi: Mahmud Hoca Behbidi ve Münevver Kâri örneği

Abstract

Ceditçilik hareketi 19. Yüzyılın ikinci yarısında Müslüman Türkistan halkının başlattığı eğitimde ve dini düşüncede yenileşme ile birlikte siyasal ve kültürel bir hareketten ibarettir. Dini düşüncede yenileşme fikri üzerinde çokça duran Tatar ceditçileri Abdurrahim Otuzimeni, Abdunnâsir Kursavi, Şehâbeddin Mercâni iken, eğitimde yenileşme fikri üzerinde kafa yoran ise Kırım Tatarı İsmail Bey Gaspıralı olmuştur. Gaspıralı, 1884 yılında Kırım Bahçesaray'da açtığı ilk Usûl-i cedit okuluyla ceditçilik hareketinin ilk somut adımını atmıştır.Gaspıralı, daha sonra çıkarttığı `Tercüman` gazetesiyle ceditçilik düşüncesini Rusya dışındaki ülkelere yaymaya çalışmıştır. Bunun için Türkistan'a öğrencilerini göndermiş ve daha sonraları ise bizzat kendisi Türkistan seyahatleri çerçevesinde Buhara emirliğine uğramış, Buhara emirine usûl-ı cedit okullarını anlatmış, Buhara emirini Tercüman'a abone yapmıştır.Gaspıralı'nın Türkistan seyahatleri, ceditçilik hareketinin Türkistan'a yayılması ve Türkistan âlimlerinin bu düşünceden etkilenmesinde önemli rol oynamıştır. Gaspıralı, Türkistan seyahati sırasında Mahmud Hoca Behbudi ile karşılaşmış, daha önceden de Tercüman üzerinden ceditçilik fikrine aşina olan Behbudi, İsmail Bey Gaspıralı'nın yenilikçi fikirlerinden derinden etkilenmiş, 1903 yılında Semerkant'ta ilk cedit okulunu açarak Türkistan ceditçilerinin öcülerinden olmuştur.Semerkant'ta eğitim faaliyetlerini sürdüren Behbudi, eğitim faaliyetini tüm Türkistan'a yaymak için Semerkant, Buhara, Taşkent âlimleriyle irtibat halinde olmuştur. Bu sırada daha önceden de Tercüman'ı sürekli takip eden, 1901 yılında Taşkent'te ilk cedit okulunu açan Taşkentli Münevver Kâri ile yakından irtibat kurmuştur. Türkistan ceditçilerinin iki önemli siması olan Mahmud Hoca Behbudi ve Münevver Kâri sadece okul açmakla yetinmemişlerdir. Bunun yanı sıra, bu okullarda okutulmak üzere eser ve makale yazmışlar, gazete ve dergi çıkartmışlar, matbaa ve şirket açmışlar, Türkistanlı öğrencileri ücretsiz okutmak ve yurtdışına göndermek için dernek ve vakıflar kurmuş ve hatta Türkistan Özerkliğini ilan etmişleridir.

The Reformist Movement of Turkistan is an educational, religious, political and cultural movement, which began by the Muslims of Turkistan in the second half of the 19th century. Tatar reformist scholars such as Abdurrahim Otuzimeni, Abdunnasir Kursavi and ShahabeddinMarjani have stressed on the notion of religious reform, while Crimean Tatar Ismail Bey Gaspirali has put emphasize on the idea of educational reform. By opening the first reformist school in Bahchasaray, Crimea, in 1884, Gaspirali had initiated the first tangible step toward the educational reform.Later on, by founding `Tarjuman` newspaper, Gapirali attempted to spread his reformist ideas to the countries outside of Russia. For that purpose, he sent students to Turkistan for education, and then he himself travelled to Bukhara where he visited the king of Bukhara. In that visit, he gave information to the King about the new and modern schools and he even subscribed the King to Tarjuman newspaper.Gaspirali's journeys to Turkistan played a crucial role in spreading the reformist ideas and influencing the local scholars in the region. During his journey to Turkistan, Gaspirali met with Mahmud Khoja Behbudi who was already familiar with the notion of reformism through Tarjuman. Behbudi was deeply influenced by the modernist thoughts of Ismail Bey Gaspirali, andin 1903, by opening the first modern school in Samarkand; he became one of the pioneers of the Turkistanian Reformism.While continuing to his educational activities, Behbudi contacted numarious scholars of Samarkand, Bukhara, and Tashkent in order to spread his educational reform to the whole Turkistan. Meanwhile, he established a close connection with Munawwar Qari of Tashkent who was already a follower of Tarjuman and opened the first modern school in Tashkent, in 1901. The two influential figures of Turkistanian modernisms, Mahmud Khoja Behbudi and Munawwar Qari, not only just opened schools, but they also wrote books and articles to be read in those schools. In addition, they published academic journal and newspaper, established printing press and incorporation, founded associations and charitable institutions in order to educate the Turkistanian students and send them abroad, and even they declared the independence of Turkistan.