Hakasya, Tuva, Altay, Kazakistan ve Türkiye`de 18. yüzyıldan günümüze tırnak yaylı çalgılar

Abstract

Yaylı çalgılardan iki farklı teknik ile ses elde edilebilmektedir. Bunlar içerisinde çalgının telleri üzerine parmağın etli kısımlarıyla bastırmak veya tellere tırnak yüzeyiyle dokunmak gibi ayrı uygulamalar bulunmaktadır.Tırnak yüzeyi kullanılarak icra edilen yaylı çalgılar Asya ve Avrupa kıtalarında görülmektedir. Bu çalgıların önemli bir kısmı ise Türk toplulukları arasında kullanılmaktadır. Bunlar arasında; Hakasya Özerk Bölgesi'nde Iıh, Altay Özerk Bölgesi'nde İkili, Tuva Özerk Bölgesi'nde İgil ve Bızaançı, Kazakistan'da Kılkopuz, Narkopuz, Cez Kopuz, Prima Kopuz, Alto Kopuz ve Türkiye'de Tırnak Kemençe, Tırnak Kemane ve Yörük Kemanesi yer almaktadır. Bu çalgıların kullanım amaçları coğrafyaya ve döneme göre farklılık gösterebilmektedir. Söz konusu çalgıların Kazakistan'da 18. yüzyıla kadar yalnızca dini ritüellerde, yüzyılın sonlarında destan okuma ve daha sonra ise sözsüz müzik eserlerinin icrasında; Hakasya, Tuva ve Altay Özerk Bölgeleri'nde genellikle destan okumada ve Türkiye'de ise sözlü-sözsüz müzik eserlerinin icrasında kullanıldığı görülmektedir.Çalışmada, Türk kültürü içerisinde yer alan ve icrasında tırnak yüzeyi kullanılan 12 farklı çalgı türünün 53 adet örneği incelenmiştir. 18 ile 21. yüzyılın başları arasına tarihlenen bu örnekler içerisinde Kazakistan'dan yedi adet Kılkopuz, üç adet Narkopuz, bir adet Cez Kopuz, dört adet Prima Kopuz, bir adet Alto Kopuz, Altay Özerk Bölgesi'nden dört adet İkili, Hakasya Özerk Bölgesin'den beş adet Iıh, Tuva Özerk Bölgesi'nden dört adet İgil ve beş adet Bızaançı, Türkiye'den altı adet Yörük Kemanesi, beş adet Tırnak Kemane ve sekiz adet Tırnak Kemançe yer almaktadır. Bu çalgılar icra şekilleri, kullanım alanları, malzeme, teknik, form ve süsleme özellikleri açısından ele alınmış, ayrıca Türk toplulukları ve yakın kültürlerdeki benzer çalgılarla olan ilişkilerine de değinilmiştir.Anahtar Kelimeler: Türk, Müzik, Çalgı, Kopuz, Kemençe, Kılkopuz

There are two different techniques to produce sound for the bowed stringed instruments. One of them is to touch the strings with the finger tips and the other is to touch the strings with the surface of the nail.The bowed stringed instruments performed by using the nail surface are found in Europe and Asia. The majority of these instruments are used in Turkish communities. Iıh in Khakassia Autonomous Region, ikili in Altai Autonomous Region, igil and bızaançı in Tuva Autonomous Region, kılkopuz, narkopuz, cez kopuz, prima kopuz and alto kopuz in Kazakhstan and tırnak kemençe, tırnak kemane and yörük kemane in Turkey are amongst them.The intended purpose of these instruments may vary according to the geography and the period. It is seen that in Kazakhstan they were used only in religious rituals until 18th century, in epic narratives towards the end of the century and during the performances of instrumental music pieces, mostly during epic narratives in Khakassia, Tuva and Altai Autonomous Regions, and in Turkey they are used for the performance of instrumental and oral music pieces.53 samples of the 12 different instruments played by using the nail surface which are found in Turkish culture are examined in the study. Seven kılkopuzs, three narkopuzs, one cez kopuz, four prima kopuzs, and one alto kopuz from Kazakhstan, four ikilis from Altai Autonomous Region, five iihs from Khakassia Autonomous Region, four igils and five bızaançıs from Tuva Autonomous Region, six yörük kemanes, five tırnak kemanes and six tırnak kemançes from Turkey are among these instruments dated between 18th and 21th centuries. These instruments were handled in terms of performance styles, usage areas, materials, technique, form, ornamentation and their relationship between the similar instruments found in Turkish communities and close cultures were elaborated as well.Keywords: Turkish, Music, Instrument, Kobyz, Fiddle, Kyl-kobyz