Devrimci dinamikler açısından Osmanlı ve İran çağdaşlaşması

Abstract

Bu çalışma 20.yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Türkiyesi'nde, son çeyreğinde ise Pehlevi İran'ında yaşanan devrimlerin siyasi, ekonomik, sosyal ve toplumsal dinamiklerini tarihsel süreç içerisinde yaşanan `çağdaşlaşma' pratiği bağlamında incelemekte ve bu yapısal faktörleri benzerlikleri ve farklılıkları ışığında karşılaştırmalı bir analize tabi tutmaktadır.Osmanlı ve İran'da tesis edilen bürokratik kurumlaşmanın ve 19.yüzyıldan itibaren girişilen modernleşme çabalarının gözler önüne serdiği tezatlıkların tarihsel arka planı iki ana eksende değerlendirilmiştir:1.Osmanlı'da dini kurumları da içine alan güçlü bir merkezi siyasi otoritenin ve kesintisiz bir devlet geleneğinin mevcudiyeti; buna mukabil dini kurumların devletten özerk bir konumda olduğu İran'da Osmanlı nispetinde hayat bulamayan kurumsallaşma ve yaşanan meşruiyet krizinin beraberinde getirdiği hanedan değişiklikleri,2.Osmanlı Sünni uleması ile İran Şii ulemasının siyasi otoriteye bakışına dair temel doktrinel farklılıklar.Osmanlı'da 18.yüzyıl itibariyle başlayan, III. Selim'in `nizam-ı cedid' reformları ile devam eden, II. Mahmut ile aşama kaydeden ve Tanzimat ile birlikte daha farklı bir şekle bürünen askeri, bürokratik ve hukuki modernleşme süreci köklü ve kesintisiz bir devlet geleneği üzerine inşa edilirken, İran modernleşmesi işlevsel anlamda Osmanlı'ya nazaran çok daha zayıf bir kurumsal gelenek üzerinde yükselmiş ve yine çok daha kesintili ve sancılı bir süreçten geçmiştir. Zira bu süreçte girişilen idari ve askeri reformlardan tam bir randıman alınamamış, din adamlarının gücü törpülenememiş, şer'i ve örfi hukuk Osmanlı'nın seküler içerikli kamu hukuku seviyesine taşınamayarak ulema hukuku düzeyinde kalmıştır.Sonuç olarak Türk ve İran Devrimleri tarihten alınan bu miras üzerinde şekillenmiş, bir tarafta modernleşme yolunda önemli aşamalardan geçmiş bir devlet aygıtının içerisinden çıkan Mustafa Kemal'in liderliği altında çağdaş değerleri esas alan burjuva-demokratik nitelikli bir devrimin kapısı aralanmış, öte tarafta ise tasfiye edilemeyen Şii dini hiyerarşinin bir mensubu olan Ayetullah Humeyni'nin önderliğinde İslami kuralları esas alan teokratik bir devletin temelleri atılmıştır.Anahtar Sözcükler: Osmanlı, Safevi, Kaçar, Sünni ulema, Şii ulema, Türkiye, İran, Türk Devrimi, İran Devrimi, Mustafa Kemal, Pehlevi, Humeyni

This study examines the political, economic, social and communal dynamics of revolutions that took place in the first quarter of 20th Century in Ottoman Turkey and in the last quarter of 20th Century in Pahlavi Iran in the context of `modernization? practice experienced in the historical course, and performs a comparative analysis of these structural factors in the light of similarities and differences.The historical background of contradictions displayed by bureaucratic institutional structure established in Ottoman and Iran and by modernization attemps launched as from 19th Century has been evaluated in two basic axes:1.Existence of a central political authority that embodied religious institutions and of a continuous state tradition in Ottoman; whereas prevalence of religious institutions with autonomous structure that led to frequent dynasty changes due to legitimacy crisis and hence unsuccessful institutional development in Iran,2.Basic doctrinal differences between Ottoman Sunni ulama and Iranian Shiite ulama about their approaches to political authority.While the military, bureaucratic and judicial modernization processes, which beganas from 18th Century; continued with `nizam-ı cedid? (the new order) reforms of Selim III; expanded with Mahmut II; and transformed with Tanzimat (reforms), were built on rooted and continuous state tradition in Ottoman Empire, Iranian modernization practice rose on a weaker institutional tradition when compared to the former, and was materialized as a more intermittent and painful process. Administrative and military reforms during this period were not efficient, clerical groups? power could not be lessened and ecclesiastical and customary laws could not be elevated to the level of Ottoman?s civil law with secular content, but remained in religious law level.As a result, Turkish and Iranian revolutions were molded on these heritages. On one hand, a bourgeois-democratic revolution grounded on modern values was born under the leadership of Mustafa Kemal, who came from a state apparatus that had passed through important steps in the way of modernization; on the other hand, a theocratic state was founded that took Islamic rules as ground under the leadership of Ayatallah Khomeini who was a member of Shiite religious hierarchy which could not be liquidated.Keywords: Ottoman, Safavid, Qajar, Sunni ulama, Shiite ulama, Turkey, Iran, Turkish Revolution, Iranian Revolution, Mustafa Kemal, Pahlavi, Khomeini.