Şânîzâde Mehmed Atâullah ve divanı

Abstract

Bu çalışma, 18. yüzyılın sonunda doğup, 19. yüzyılın başlarında vefat etmiş olan, tıp, matematik, tarih, astronomi ve coğrafya alanında verdiği eserlerle tanınan döneminin büyük ilim adamı Şânîzâde Mehmed Atâullah'ın hayatı ve edebî şahsiyetine dair malumatla birlikte bilinen tek edebî eseri olan Türkçe divanının metnini tespit ederek şekle, muhtevaya, ve üslûba dair birtakım bilgiler sunmayı amaçlamaktadır. Şânîzâde İstanbullu' dur ve Medine-i Münevvere kadısı Müderris Sadık Efendi' nin oğludur. Sırasıyla müderrislik, kadılık ve vak'anüvislik görevlerinde bulunmuştur. Yeniçerilerin imhası dolayısıyla Bektaşîliğe meylinden şüphe edilen Şânîzâde Tire'ye sürülmüş ve kısa bir süre sonra orada vefat etmiştir. Doğu ve batı dillerini iyi bilen, resim ve musikîden anlayan Şânîzâde' nin yukarıda bahsedilen dallarda telif ve tercüme toplam 16 eseri mevcuttur. Çalışmamızda divanından başka bu 16 eseri hakkında kısa bilgiler verilmiştir. Şânîzâde'nin divanı, şekil, muhteva ve üslûp açısından incelenmiştir. Şekil özellikleri bahsinde, divanın nazım şekilleri, vezin, kafiye ve redife dair istatistik! bilgileri verilmiş ve değerlendirmesi yapılmıştır. Muhteva özellikleri, dinî unsurlar ve tarihî, mitolojik unsurlar olmak üzere iki ayrı bölümde incelenmiş; dinî unsurlar başlığı altında Allah'a dair divanda yer alan terminoloji aktarılmış, doğrudan alıntıyla verilen veya işaret olunan ayet ve hadislere referansı ve çevirileriyle birlikte yer verilmiş ve nihayet divanda anılan peygamberler aktarılmıştır, ikinci bölümde vıdîvânda bahsi geçen tarihî, mitolojik olaylar ve şahsiyetlerin hangi beyitte ne şekilde hangi yönleriyle ele alındıkları incelenmiştir. Üslûp bahsinde, divanın üslûp ve dil özellikleri aktarılmış, şairin kullandığı atasözü ve deyimler ve edebî sanatlardan örnekler verilmiştir. Sonuç kısmında, divanın incelenmesi neticesinde elde edilen bilgilere dayanarak varılan yargılar aktarılmıştır. Nüsha tavsifi ve metnin tespitinde izlenen yolun anlatıldığı bölümlerden sonra divanın metni sunulmuştur. Çalışmanın sonuna inceleme kısmı indeksi ve dîvânın aslı eklenmiştir. vu

The aim of this thesis is to provide information about the life and literary personality of Şânîzâde Mehmed Atâullah. We will establish the text of his only known literary work, his Turkish Divan, dwell on its form, content and style. Şânîzâde Mehmed Atâullah was born at the end of the 18th century, and died at the beginning of the 19th century. He was a well-known scholar of the period, known for his works on medicine, mathematics, history, astronomy and geography. Şânîzâde Mehmed Atâullah, son of Müderris Sadik Effendi, the judge of Madina, was from istanbul. He worked as a professor, judge and histographer, respectively. As a result of the annihilation of Janissaries, he was exiled to Tire because of his probable tendency towards Bektashi order and he died there in a short time. Şânîzâde knew eastern and western languages well. He appreciated music and painting. He had sixteen works, translations and publications in the fîelds mentioned above. in this thesis, besides his Divan, brief information on these sixteen works is provided. The Divan of Şânîzâde is analyzed in terms of characteristics of its form, content and style. Regarding the form of the divan, we will evaluate statistical data about its versification, meter, rhyme and redif. The characteristics of the content are ivexamined in two different sections: religious elements, and historical, mythological elements. in the section on religous elements, the terminology of the Divan related to Allah is presented. The verses ör hadiths mentioned ör given in direct quotations are presented with their referances and translations. And finally, prophets that are mentioned in his Divan are discussed. in the second section, the historical, mythological events and characters mentioned in the Divan are analyzed in terms of in which verses and how they are handled. in the section of style, the characteristics of its language, proverbs, idioms and its various figures of speech are studied. Furthermore, sample verses for each of these elements are given. Finally, in the conclusion part, information reached through the analysis of Divan are evaluated. After describing the copies and the methods for establishing of the text, the text of Ata's Divan is given. At the end of the thesis, an index of the analysis as well as the indeks for proper nouns of the of Divan of Ata are appended.