Tiyatro sahnesinde toplumsal düzen tahayyülü: Şemsettin Sâmi`nin oyunları üzerine türsel ve tematik bir inceleme

Abstract

Bu tez, Şemsettin Sâmi'nin tiyatro eserleri Besâ yahut ahde Vefâ (1875), Seydi Yahyâ (1875) ve Gâve'nin (1876) içerdiği toplumsal ve düşünsel mesajları, politika ile olan ilişkisini ortaya koymak adına tür ve tema bağlamlarında incelenmesini kapsar. Sâmi, kâtiplik, gazetecilik, çevirmenlik yapmış, sözlükler hazırlamış, roman yazmış çok yönlü bir Tanzimat aydınıdır. Siyasal ve sosyal anlamda bir yenileşme dönemi olan, üstelik Osmanlı toplumunun Batılı anlamda tiyatro ile henüz tanıştığı Tanzimat Dönemi'nde, pek çok aydın gibi tiyatroyu halkı eğitmek adına bir araç olarak kullanmıştır. Oyunları çağdaşları, dönemin önde gelen isimlerinden Namık Kemal ve Abdülhak Hâmit'inkiler kadar çok incelenmemiş; Sâmi siyasi içerikli bir oyun yazarı olarak fazlaca öne çıkarılmamıştır. Hâlbuki eserlerinde kahramanların bireysel sorunları, maceraları üzerinden çok açık veya sert olmamakla birlikte özellikle adaletsizliklerin, eşitsizliklerin gösterilmesiyle toplumsal düzen eleştirisi yapılır. Ayrıca yazarın Arnavut kökenli bir Osmanlı olması da eserlerinin konularının şekillenmesini etkilemiştir. Bu çalışmada, yazarın oyunları seyircilerin ilgisini çekme, mesajını açık ve etkili bir biçimde ortaya koyma açılarından oldukça elverişli olan melodram kalıbına yakınlığı ile ele alınır. Şemsettin Sâmi, Batılı anlamda tiyatronun ilk Türkçe örnekleri arasında yer alan üç melodramı ile amacı olan, politikayla ilişkili oyunlar üretmiş; gösterdiği toplumsal sorunlara dair çözüm önerileri sunmuş; `ideal vatandaş` figürünün özelliklerini ortaya koymuş; tiyatro sahnesinde bir toplumsal düzen tahayyülü çizmiştir.

This thesis examines three plays by Şemsettin Sâmi, Besâ yahut ahde Vefâ (1875), Seydi Yahyâ (1875), Gâve (1876) within the framework of literary genres and themes, in order to reveal their intellectual and social messages and relationship with politics. Sâmi is a Tanzimat intellectual who worked as a clerk, journalist, translator, dictionary writer and novelist. He used the theater as a tool to educate people like many other intellectuals in the Tanzimat period, an era of political and social innovation when Ottoman society had just met with the Western theater. Sâmi's plays have not been examined as much as the plays of his colleagues, famous names of the era, Namık Kemal and Abdülhak Hâmit. Generally he has not been distinguished as a political play writer. However, in his works by showing class injustice and inequality he makes social criticism through the personal problems and adventures of the protagonists. Moreover, Sâmi's Albanian origin affected the subjects of his plays. In this thesis, the plays of the author are studied in terms of their associations with melodrama genre which is very suitable for intriguing the audience and making clear and effective statements. The three melodramas studied in this thesis are among the first examples of the Western style Turkish theatre. Şemsettin Sâmi produced purposeful and political plays; suggested solutions for the social problems that he pointed out; expressed the qualifications of `the ideal citizen` and drew a social order representation on the stage.