1929 iktisadi bunalımının İstanbul esham ve tahvilat - kambiyo ve nukut borsasına etkisi

Abstract

1929 iktisadi bunalımın, dünya ekonomisini ve borsalarını etkileyen en önemli kriz olduğu hususu iktisatçıların tamamı tarafından kabul edilen bir gerçektir. Her ne kadar adı 1929 bunalımı olarak geçse de, süreç itibariyle etkisini çok uzun yıllar gösteren bu krizin ortaya çıktığı yer olan ?ABD Ekonomisi?ne ve ?ABD Borsası?na etkisi ile ?Türkiye Eekonomisi?ne etkisi literatürde çokça tartışılan ve artık herkesçe bilinen bir husustur. Hatta bu konu, 2008/2009 yıllarında yaşanan krizle tekrar gündeme gelmiş ve irdelenmiştir. Ancak, dört parçadan oluşan bu fotoğrafın üç parçası bilinirken ve tartışılırken bir parçası hiç gün yüzüne çıkmamış ve literatürde eksik kalmıştır: 1929 iktisadi bunalımının Türk Borsasına etkisi.Bu nedenle bu tez çalışması ile, 1929 yılında ortaya çıkan iktisadı bunalımın, sadece İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsası'na etkisi elverdiğince ortaya konulmaya çalışılmış, diğer üç hususa tekerrürden ibaret kalacağı için ve tezin konusuna girmediği için değinilmemiştir. Orjinal birincil kaynaklara ulaşarak hazırladığım bu tez, literatürde bu konuda daha önce yazılmış bir eser veya yapılmış bir çalışma olmadığı için, alanında yapılan ilk çalışma olma özelliği taşımaktadır. Bir taraftan orjinal birincil kaynaklara ulaşmam nedeniyle kaynak sıkıntısı çekmemem, diğer taraftan da bu konuda literatürde daha önce yapılmış bir çalışma olmadığı için yararlanabileceğim başka bir kaynak olmaması, çalışmam sürecinde ortaya çıkan ilginç bir durum oluşturmuştur.Borsaların eskiden olduğu gibi halen temel görevlerinden bir tanesi, piyasalarda oluşan fiyatları tescil ve ilan etmektir. Birincil kaynak olarak kullandığım, fiyatların tescil ve ilan edildiği 10.004 sayfadan oluşan 10 adet ciltlenmiş orjinal resmi Günlük Borsa Fiyat Cetvellerinden, 03.01.1925 tarihinden Birinci Beş Yıllık Sanayi Planının kabul edildiği 11.04.1934 tarihine kadar, 1929 yılı da dahil olmak üzere 4 yıl öncesi ve 5 yıl sonrasını kapsayan toplam 10 yıllık bir zaman aralığı olmak üzere, İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsasında işlem gören ve inceleme kapsamına alınan hisse senetleri, devlet istikrazları, şirket tahvilleri ve döviz kurlarının fiyatları ve diğer verileri günlük olarak tek tek excelle aktarılmış ve grafikler oluşturulmuştur.Bu çerçevede, tezim İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Arşivinde yer alan orjinal birincil kaynaklar üzerinde yapılmış bir arşiv çalışmasıdır.Oluşturulan grafikler üzerinden herbir hisse senedi, devlet istikrazı, şirket tahvili ve döviz kuru için değerlendirmelerde bulunulmuş ve 1929 ekonomik krizin etkisi incelenmiştir. Ayrıca fiyat dışındaki diğer verilerden, örneğin temettü bilgilerinden temettü verimleri incelenmiş, böylece 1929 krizinin şirket karlılığına etkisi değerlendirilmiştir.Bugünün borsasında, borsanın performansını ölçebilmek için ortak bir değere yani bir endekse sahibiz. Ancak o dönemde Borsanın performansını ölçebilmek için ortak bir değere, yani bir endekse sahip değiliz. Bu açıdan 1929 krizin Borsaya etkisini ölçebilmek için işlem gören ve inceleme kapsamına alınan hisse senetleri ve borçlanma senetleri için ortak bir değer oluşturulmuştur. Hisse senetleri ve borçlanma senetleri için ayrıca piyasa değerleri günlük bazda hesaplanıp toplanmış ve piyasa değerlerinin toplamını gösteren birer grafik elde edilmiştir. 24.10.1929 tarihinin, 1929 krizi etkisiyle Newyork Borsasında büyük düşüşün başlangıç noktası olduğunu dikkate alarak; inceleme kapsamına alınan hisse senetlerinin piyasa değerinin toplamını gösteren grafiği incelediğimizde, grafikte eğrinin zirve noktası olan 04.12.1929 tarihindeki değeri (121.435.655 Lira) ile düşüş sonrası gelinen dip noktası olan 06.10.1931 tarihindeki değeri (58.160.931 Lira) arasında %52,11 oranında bir azalma olduğunu görmekteyiz. Yani özetle, 1929 krizi İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsası hisse senetleri piyasasında %52.11 oranında düşüşe neden olmuştur. İnceleme kapsamına alınan borçlanma senetlerinin piyasa değerinin toplamını gösteren grafiği incelediğimizde, grafikte eğrinin zirve noktası olan 17.11.1929 tarihindeki değeri (821.952.777 Lira) ile düşüş sonrası gelinen dip noktası olan 12.01.1932 tarihindeki değeri (324.353.039 Lira) arasında %60,54 oranında bir azalma olduğunu görmekteyiz. Yani özetle, 1929 krizi İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsası tahvil piyasasında %60.54 oranında düşüşe neden olmuştur. Yaşanan düşüş oranları ile hareketlerdeki ivmeler ve grafiğin bütünündeki genel eğilim dikkate alındığında, hisse senetleri ve borçlanma senetlerine ilişkin grafiklerin birbirilerini teyit ettiği görülmektedir. İtanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsasında işlem gören döviz kurlarından inceleme kapsamına alınan döviz kurlarının ortalamasından oluşan grafiği incelediğimizde, 24.10.1929 tarihinden sonra gösterdiği tepkinin önce %8,60 oranında değer kazanması (Liranın değer kaybetmesi) sonra tekrar eski seviyesine dönerek yatay seyretmesi şeklinde oluştuğu anlaşılmaktadır. Ayrıca 1931 yılının üçüncü çeyreğine kadar yatay seyreden sepetin, ardından ciddi şekilde değer kaybetmeye başladığı (Liranın değer kazandığı) görülmektedir.İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsasında işlem gören ve inceleme kapsamına alınan hisse senedinin piyasa değerlerinin toplamını gösteren eğri ve borçlanma senedinin piyasa değerlerinin toplamını gösteren eğri ile döviz kurunun ortalamasını temsil eden eğriyi karşılaştırdığımızda borçlanma senetleri piyasasında ve hisse senetleri piyasasında bir düşüşü açıkça görürken döviz piyasasının yatay seyrettiğini gözlemlemekteyiz. 1929 krizinin etkisiyle borçlanma senetleri piyasası ve hisse senetleri piyasası tarafında satışa geçen yatırımcılar, yabancı para birimleri değer kaybetmeye başladıktan sonra yani başka bir deyişle Türk Lirası değer kazanmaya başladıktan sonra satıştan vazgeçmişlerdir. Böylece hisse senetleri ile borçlanma senetleri piyasasını temsil eden eğrilerde bir toparlanma eğilimi ortaya çıkmıştır. Krizin etkisiyle 1929 yılı sonlarından itibaren hisse senedi ve borçlanma senedi piyasasında yaşanan düşüş sürecinde, 30.09.1931 tarihinde dövizde düşüşün başlaması (Liranın değer kazanmaya başlaması) ile, hisse senetleri piyasasında düşüş 06.10.1931 tarihinde, borçlanma senetleri piyasasında düşüş ise 12.01.1932 tarihinde sona ermiş ve toparlanma eğilimi ortaya çıkmıştır. Hisse senetleri piyasasının ve borçlanma senetleri piyasasının dövize karşı bu duyarlılığının nedeni, Borsanın yapısının (Borsa'da kayıtlı olan acenteler) ağırlıklı olarak yabancılardan oluşmasıdır.Diğer taraftan, 1929 yılında yaşanan ekonomik krizdeDow Jones Endeksi 03.09.1929 tarihinde 381,17 değerinde iken 08.07.1932 tarihinde 41,22 seviyesine düşerek %89,19 oranında değer kaybetmiştir. İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsasında işlem gören ve inceleme kapsamına alınan hisse senetlerinin piyasa değerinin toplamı 04.12.1929 tarihinde 121.435.655 Lira değerinde iken 06.10.1931 tarihinde 58.160.931 Lirata düşerek %52,11 oranında değer kaybetmiştir. 2008-2009 yıllarında yaşanan ekonomik krizde, Dow Jones Endeksi 09.10.2007 tarihinde 14.167 değerinde iken 01.03.2009 tarihinde 6.763 seviyesine düşerek %52,26 oranında değer kaybetmiştir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 01.11.2007 tarihinde 58.522 değerinde iken 20.11.2008 tarihinde 21.027 seviyesine düşerek %64,07 oranında değer kaybetmiştir. 1929 krizi ile 2008/2009 krizini dikkate aldığımızda, ciddi bir ekonomik krizde Amerikan Borsası ile İstanbul Borsasının düşme kapasitesinin %50'nin üstünde olduğunu görmekteyiz.Sonuç olarak, 1929 krizi sonrasında İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsasında işlem gören ve inceleme kapsamına alınan hisse senetleri %52,11, tahviller %60,54, Lira döviz karşısında %8,60 oranında değer kaybetmiştir. İstanbul Esham ve Tahvilat - Kambiyo ve Nukut Borsası'nın yapısı (Borsa'da kayıtlı olan acenteler) yabancı ağırlıklıdır, dolayısıyla dış piyasalarda gelen etkilere açık olmuştur

Many economists agree that the 1929 economic crisis hit the world economy and stock exchanges severely. The negative impacts of the so called 1929 crisis on the USA economy, the USA stock exchanges and Turkish economy lasted many years. These negative impacts have been studied widely and therefore they are well recognized today. However, the influence of the 1929 crisis on Turkish Stock Exchange has remained an understudied issue.Therefore in the present dissertation the influence of 1929 economic crisis on Istanbul Stock Exchange was analysed. In the analysis, primary resources were used. In this respect, to my knowledge, this dissertation was the first of its kind.More specifically, I collected the registered and announced prices of stocks, bonds and other securities between 03/01/1925 and 11/04/1934 at the Istanbul Stock Exchange and transformed them into graphics. By doing so, the influence of the 1929 crisis on the Istanbul Stock Exchange was analysed. Moreover, data related to profitability of companies were collected and examined. The analysis showed that there was a sharp decline in total market value due to the crisis. Specifically total market of equities value declined 52.11% from 121.135.655 Turkish Lira on 04.12.1929 to 58.160.931 Turkish Lira on 06.10.1931. As for debt securities, it was seen that total market value declined sharply as well. The market value of debt securities declined 60,54 % from 821.952.777 Turkish Lira on 17.11.1929 to 324.353.039 Turkish Lira on 12.01.1932. Moreover, The analysis showed that the depriaciation of Turkish Lira reached to %8,60 during the crisis. Thus, the dissertation concluded that Istanbul Stock Exchange and the Turkish economy were negatively affected by the so called 1929 crisis similar to the USA and other major economies.