Arap dili ve belâğatinde mukâbele san`atı ve Kur`ân-ı Kerîm`den örnekler

Abstract

Bedî' san'atları içerisinde muhassinât-ı mâneviyyeden olan mukabele, bir söz içinde geçen iki veya daha fazla unsurdan sonra herbirinin karşıtını yahut ilgilisini birbirlerine mukabil olacak şekilde zikretmektir.Doğrudan görüşlerinden istifâde ettiğimiz belagat teorisyenlerinin eserlerinde mukabele san'atına ilişkin beş-on âyeti geçmeyen mukabele örneğinin yer aldığını gördük. Öte yandan Safvetü't-tefâsîr'de yüz yirmi civarında mukabele örneğinin yer aldığı âyet tespît ettik. Bu durum bizleri, özellikle el-Kudâme ve el-Askerî'nin, mukabelenin tanım ve içeriği ile ilgili vermiş oldukları örnekler üzerinde yoğunlaşmya, mukabele san'atının felsefesini anlamaya ve tahlîl etmeye şevketti. Çalışmalarımızı bu istikâmette yoğunlaştırdık ve Kur'ân-ı Kerîm'de dört yüze yakın mukabele san'atı bulunduğunu tespît ettik. Bu, azımsanamayacak bir kemmiyyet demektir. Demek ki bu san'at meramı anlatmada sıkça başvurulan bir anlatım ve edâ üslûbudur. Olayları ve eşyayı farklı şekilde görmeyi, görülen ve duyulanın daha etkileyici bir şekilde sunulmasını sağlayan bu san'at; `Eşya zıddı ile kâimdir` özdeyişiyle bire bir örtüşmektedir.Mukabele san'atında ikincil unsurların öncüllerin sırasına göre tertîp edilmesi gerektiğini cumhûr-i büleğânın şart koştuğunu; bu şarta uyulmadan gerçekleşen mukabele örneklerini geçersiz saydıklarını biliyoruz. Şart koşulan tertîbe uyulmadan gerçekleşen mukabele örneklerinin Kur'ân'da yer aldığını örnekleriyle tespît ettik.Bazı belagat âlimlerinin mukabelenin fesadına sebep saydıkları `zâid unsur` meselesini belagat âlimlerinin görüşleri ve Kur'an'dan verdiğimiz bol örmeklerle doğru bir zemine oturmaya çalıştık.Mukabelenin taksîmâtına ilişkin yeni bir bakış açısı getirmeye çalıştık. Genel olarak belagat âlimleri mukâbelayi, ikinin ikiyle, üçün üçle, dördün dörtle, beşin beşle altının altıyla mukabelesi; muhalif mukabele, muvafık mukabele; lafızda mukabele, mânâda mukabele türlerine ayırmışlardır. Biz ise, tespît ettiğimiz dört yüze yakın mukabele örneği ile belagat âlimlerinin taksîmâtını göz önünde bulundurarak kapsamlı ve özgün bir taksîmât türü ortaya koymaya çalıştık: a) Sayı esaslı (ikinin ikiyle, üçün üçle, dördün dörtle, beşin beşle altının altıyla mukabelesi) taksîmât, b) Mütezâd ve Gayr-ı Mütezâd Mukabele, c) Mürettep ve Gayr-ı Mürettep Mukabele, d) Lafızda ve Mânâda Mukabele ve Sadece Mânâde Mukabele. Bizim bu eğilimimizin diğer çalışmalarda farklı ve benzer mukabele taksîmâtlarını gündeme getireceğini umuyoruz. Özellikle `Gayr-ı Mürettep` ve `Gayr-ı Mütezâd` başlıkları altında ele aldığımız âyet örneklerinin, mukabelenin daha geniş bir alanda mütâlâa edilmesine sebep olacağını düşünüyoruz.Mukabelenin yakından ilgili olduğu başta tezat olmak üzere mürâ'atü'n-nazîr ve leff-ü neşir san'atlanyla kesişen ve ayrışan noktalarını ortaya koyduk. Özellikle leff-ü neşirle olan karışıklığı örneklerle izâle etmeye çalıştık.Çalışmamızın bu alanda yapılacak özgün ve çaplı araştırmalara ilham kaynağı olmasını temenni ediyoruz.